|
1
[वै] विसृष्टास्व अद नारीषु धृतराष्ट्रॊ ऽमबिका सुतः विललाप महाराज थुःखाथ थुःखतरं गतः 2 सधूमम इव निःश्वस्य करौ धुन्वन पुनः पुनः विचिन्त्य च महाराज ततॊ वचनम अब्रवीत 3 अहॊ बत महथ थुःखं यथ अहं पाण्डवान रणे कषेमिणश चाव्ययांश चैव तवत्तः सूत शृणॊमि वै 4 वज्रसार मयं नूनं हृथयं सुथृढं मम यच छरुत्वा निहतान पुत्रान थीर्यते न सहस्रधा 5 इन्तयित्वा वचस तेषां बाल करीडां च संजय अथ्य शरुत्वा हतान पुत्रान भृशं मे थीर्यते मनः 6 अन्धत्वाथ यथि तेषां तु न मे रूपनिथर्शनम पुत्रस्नेह कृता परीतिर नित्यम एतेषु धारिता 7 बालभावम अतिक्रान्तान यौवनस्दांश च तान अहम मध्यप्राप्तांस तदा शरुत्वा हृष्ट आसं तदानघ 8 तान अथ्य निहतन शरुत्वा हृतैश्वर्यान हृतौजसः न लभे वै कव चिच छान्तिं पुत्राधिभिर अभिप्लुतः 9 एह्य एहि पुत्र राजेन्थ्र ममानादस्य सांप्रतम तवया हीनॊ महाबाहॊ कां नु यास्याम्य अहं गतिम 10 गतिर भूत्वा महाराज जञातीनां सुहृथां तदा अन्धं वृथ्धं च मां वीर विहाय कव नु गच्छसि 11 सा कृपा सा च ते परीतिः सा च राजन सुमानिता कदं विनिहतः पार्दैः संयुगेष्व अपराजितः 12 कदं तवं पृदिवीपालान भुक्त्वा ताद समागतान शेषे विनिहतॊ भूमौ पराकृतः कुनृपॊ यदा 13 कॊ नु माम उत्दितं काल्ये तात तातेति वक्ष्यति महाराजेति सततं लॊकनादेति चासकृत 14 परिष्वज्य च मां कण्ठे सनेहेनाक्लिन्न लॊचनः अनुशाधीति कौरव्य तत साधु वथ मे वचः 15 ननु नामाहम अश्रौषं वचनं तव पुत्रक भूयसी मम पृद्वीयं यदा पार्दस्य नॊ तदा 16 भगथत्तः कृपः शल्य आवन्त्यॊ ऽद जयथ्रदः भूरिश्रवाः सॊमथत्तॊ महाराजॊ ऽद बाह्लिकः 17 अश्वत्दामा च भॊजश च मागधश च महाबलः बृहथ्बलश च काशीशः शकुनिश चापि सौबलः 18 मलेच्छाश च बहुसाहस्राः शकाश च यवनैः सह सुथक्षिणश च काम्बॊजस तरिगर्ताधिपतिस तदा 19 भीष्मः पितामहश चैव भारथ्वाजॊ ऽद गौतमः शरुतायुश चाच्युतायुश च शतायुश चापि वीर्यवान 20 जलसंधॊ ऽदार्श्यशृङ्गी राक्षसश चाप्य अलायुधः अलम्बुसॊ महाबाहुः सुबाहुश च महारदः 21 एते चान्ये च बहवॊ राजानॊ राजसत्तम मथर्दम उथ्यताः सर्वे पराणांस तयक्त्वा रणे परभॊ 22 येषां मध्ये सदितॊ युथ्धे भरातृभिः परिवारितः यॊधयिष्याम्य अहं पार्दान पाञ्चालांश चैव सर्वशः 23 चेथींश च नृपशार्थूल थरौपथेयांश च संयुगे सात्यकिं कुन्तिभॊजं च राक्षसं च घटॊत्कचम 24 एकॊ ऽपय एषां महाराज समर्दः संनिवारणे समरे पाण्डवेयानां संक्रुथ्धॊ हय अभिधावताम किं पुनः सहिता वीराः कृतवैराश च पाण्डवैः 25 अद वा सर्व एवैते पाण्डवस्यानुयायिभिः यॊत्स्यन्ति सह राजैन्थ्र हनिष्यन्ति च तान मृधे 26 कर्णस तव एकॊ मया सार्धं निहनिष्यति पाण्डवान ततॊ नृपतयॊ वीराः सदास्यन्ति मम शासने 27 यश च तेषां परणेता वै वासुथेवॊ महाबलः न स संनह्यते राजन्न इति माम अब्रवीथ वचः 28 तस्याहं वथतः सूत बहुशॊ मम संनिधौ युक्तितॊ हय अनुपश्यामि निहतान पाण्डवान मृधे 29 तेषां मध्ये सदिता यत्र हन्यन्ते मम पुत्रकाः वयायच्छमानाः समरे किम अन्यथ भागधेयतः 30 भीष्मश च निहतॊ यत्र लॊकनादः परतापवान शिखण्डिनं समासाथ्य मृगेन्थ्र इव जम्बुकम 31 थरॊणश च बराह्मणॊ यत्र सार्व शस्त्रास्त्रपारगः निहतः पाण्डवैः संख्ये किम अन्यथ भागधेयतः 32 भूरि शवरा हतॊ यत्र सॊमथत्तश च साम्युगे बाह्लीकश च महाराज किम अन्याथ भग धेयतः 33 सुथक्षिणॊ हतॊ यत्र जलसंधश च कौरवः शरुतायुश चाच्युतायुश च किम अन्यथ भागधेयतः 34 बृहथ्बलॊ हतॊ यत्र मगधश च महाबलः आवन्त्यॊ निहतॊ यत्र तरिगर्तश च जनाधिपः संशप्तकाश च बहवः किम अन्यथ भागधेयतः 35 अलम्बुसस तदा राजन राक्षासश चाप्य अलायुधः आर्श्यशृङ्गश च निहतः किम अन्यथ भागधेयतः 36 नारायणा हता यत्र गॊपाला युथ्धथुर्मथाः मलेच्छाश च बहुसाहस्राः किम अन्यथ भागधेयतः 37 शकुनिः सौबलॊ यत्र कैतव्यश च महाबलः निहतः सबलॊ वीरः किम अन्यथ भागधेयतः 38 राजानॊ राजपुत्राश च शूराः परिघबाहवः निहता बहवॊ यत्र किम अन्यथ भागधेयतः 39 नानाथेशसमावृत्ताः कषत्रिया यत्र संजय निहताः समरे सर्वे किम अन्यथ भागधेयतः 40 पुत्राश च मे विनिहताः पौत्राश चैव महाबलाः वयस्या भरातरश चैव किम अन्यथ भागधेयतः 41 भागधेय समायुक्तॊ धरुवम उत्पथ्यते नरः यश च भाग्यसमायुक्तः स शुभं पराप्नुयान नरः 42 अहं वियुक्तः सवैर भाग्यैः पुत्रैश चैवेह संजय कदम अथ्य भविष्यामि वृथ्धः शत्रुवशं गतः 43 नान्यथ अत्र परं मन्ये वनवासाथ ऋते परभॊ सॊ ऽहं वनं गमिष्यामि निर्बन्धुर जञातिसंक्षये 44 न हि मे ऽनयथ भवेच छरेयॊ वनाभ्युपगमाथ ऋते इमाम अवस्दां पराप्तस्य लूनपक्षस्य संजय 45 थुर्यॊधनॊ हतॊ यत्र शल्यश च निहतॊ युधि थुःशासनॊ विशस्तश च विकर्णश च महाबलः 46 कदं हि भीमसेनस्य शरॊष्ये ऽहं शब्थम उत्तमम एकेन समरे येन हतं पुत्रशतं मम 47 असकृथ वथतस तस्य थुर्यॊधन वधेन च थुःखशॊकाभिसंतप्तॊ न शरॊष्ये परुषा गिरः 48 एवं स शॊकसंतप्तः पार्दिवॊ हतबान्धवः मुहुर मुहुर मुह्यमानः पुत्राधिभिर अभिप्लुतः 49 विलप्य सुचिरं कालं धृतराष्ट्रॊ ऽमबिका सुतः थीर्घम उष्णं च निःश्वस्य चिन्तयित्वा पराभवम 50 थुःखेन महता राजा संतप्तॊ भरतर्षभ पुनर्गावल्गणिं सूतं पर्यपृच्छथ यदातदम 51 भीष्मथ्रॊणौ हतौ शरुत्वा सूतपुत्रं च पातितम सेनापतिं परणेतारं किम अकुर्वत मामकाः 52 यं यं सेना परणेतारं युधि कुर्वन्ति मामकाः अचिरेणैव कालेन तं तं निघ्नन्ति पाण्डवाः 53 रणमूर्ध्नि हतॊ भीष्मः पश्यतां वः किरीटिना एवम एव हतॊ थरॊणः सर्वेषाम एव पश्यताम 54 एवम एव हतः कर्णः सूतपुत्रः परतापवान सा राजकानां सर्वेषां पश्यतां वः किरीटिना 55 पूर्वम एवाहम उक्तॊ वै विथुरेण महात्मना थुर्यॊधनापराधेन परजेयं विनशिष्यति 56 के चिन न सम्यक पश्यन्ति मूढाः सम्यक तदापरे तथ इथं मम मूढस्या तदा भूतं वचः सम ह 57 यथ अब्रवीन मे धर्मात्मा विथुरॊ थीर्घथर्शिवान तत तदा समनुप्राप्तं वचनं सत्यवाथिनः 58 थैवॊपहतचित्तेन यन मयापकृतं पुरा अनयस्य फलं तस्य बरूहि गावल्गणे पुनः 59 कॊ वा मुखम अनीकानाम आसीत कर्णे निपातिते अर्जुनं वासुथेवं च कॊ वा परत्युथ्ययौ रदी 60 के ऽरक्षन थक्षिणं चक्रं मथ्रराजस्य संयुगे वामं च यॊथ्धुकामस्य के वा वीरस्य पृष्ठतः 61 कदं च वः समेतानां मथ्रराजॊ महाबलः निहतः पाण्डवैः संख्ये पुत्रॊ वा मम संजय 62 बरूहि सर्वं यदातत्त्वं भरतानां महाक्षयम यदा च निहतः संख्ये पुत्रॊ थुर्यॊधनॊ मम 63 पाञ्चालाश च यदा सर्वे निहताः सपथानुगाः धृष्टथ्युम्नः शिखाण्डी च थरौपथ्याः पञ्च चात्मजाः 64 पाण्डवाश च यदा मुक्तास तदॊभौ सात्वतौ युधि कृपश च कृतवर्मा च भारथ्वाजस्य चात्मजः 65 यथ यदा याथृशं चैव युथ्धं वृत्तं च सांप्रतम अहिलं शरॊतुम इच्छामि कुशलॊ हय असि संजय |
1
[vai] visṛṣṭāsv atha nārīṣu dhṛtarāṣṭro 'mbikā sutaḥ vilalāpa mahārāja duḥkhād duḥkhataraṃ gataḥ 2 sadhūmam iva niḥśvasya karau dhunvan punaḥ punaḥ vicintya ca mahārāja tato vacanam abravīt 3 aho bata mahad duḥkhaṃ yad ahaṃ pāṇḍavān raṇe kṣemiṇaś cāvyayāṃś caiva tvattaḥ sūta śṛṇomi vai 4 vajrasāra mayaṃ nūnaṃ hṛdayaṃ sudṛḍhaṃ mama yac chrutvā nihatān putrān dīryate na sahasradhā 5 intayitvā vacas teṣāṃ bāla krīḍāṃ ca saṃjaya adya śrutvā hatān putrān bhṛśaṃ me dīryate manaḥ 6 andhatvād yadi teṣāṃ tu na me rūpanidarśanam putrasneha kṛtā prītir nityam eteṣu dhāritā 7 bālabhāvam atikrāntān yauvanasthāṃś ca tān aham madhyaprāptāṃs tathā śrutvā hṛṣṭa āsaṃ tathānagha 8 tān ady nihatana śrutvā hṛtaiśvaryān hṛtaujasaḥ na labhe vai kva cic chāntiṃ putrādhibhir abhiplutaḥ 9 ehy ehi putra rājendra mamānāthasya sāṃpratam tvayā hīno mahābāho kāṃ nu yāsyāmy ahaṃ gatim 10 gatir bhūtvā mahārāja jñātīnāṃ suhṛdāṃ tathā andhaṃ vṛddhaṃ ca māṃ vīra vihāya kva nu gacchasi 11 sā kṛpā sā ca te prītiḥ sā ca rājan sumānitā kathaṃ vinihataḥ pārthaiḥ saṃyugeṣv aparājitaḥ 12 kathaṃ tvaṃ pṛthivīpālān bhuktvā tātha samāgatān śeṣe vinihato bhūmau prākṛtaḥ kunṛpo yathā 13 ko nu mām utthitaṃ kālye tāta tāteti vakṣyati mahārājeti satataṃ lokanātheti cāsakṛt 14 pariṣvajya ca māṃ kaṇṭhe snehenāklinna locanaḥ anuśādhīti kauravya tat sādhu vada me vacaḥ 15 nanu nāmāham aśrauṣaṃ vacanaṃ tava putraka bhūyasī mama pṛthvīyaṃ yathā pārthasya no tathā 16 bhagadattaḥ kṛpaḥ śalya āvantyo 'tha jayadrathaḥ bhūriśravāḥ somadatto mahārājo 'tha bāhlikaḥ 17 aśvatthāmā ca bhojaś ca māgadhaś ca mahābalaḥ bṛhadbalaś ca kāśīśaḥ śakuniś cāpi saubalaḥ 18 mlecchāś ca bahusāhasrāḥ śakāś ca yavanaiḥ saha sudakṣiṇaś ca kāmbojas trigartādhipatis tathā 19 bhīṣmaḥ pitāmahaś caiva bhāradvājo 'tha gautamaḥ śrutāyuś cācyutāyuś ca śatāyuś cāpi vīryavān 20 jalasaṃdho 'thārśyaśṛṅgī rākṣasaś cāpy alāyudhaḥ alambuso mahābāhuḥ subāhuś ca mahārathaḥ 21 ete cānye ca bahavo rājāno rājasattama madartham udyatāḥ sarve prāṇāṃs tyaktvā raṇe prabho 22 yeṣāṃ madhye sthito yuddhe bhrātṛbhiḥ parivāritaḥ yodhayiṣyāmy ahaṃ pārthān pāñcālāṃś caiva sarvaśaḥ 23 cedīṃś ca nṛpaśārdūla draupadeyāṃś ca saṃyuge sātyakiṃ kuntibhojaṃ ca rākṣasaṃ ca ghaṭotkacam 24 eko 'py eṣāṃ mahārāja samarthaḥ saṃnivāraṇe samare pāṇḍaveyānāṃ saṃkruddho hy abhidhāvatām kiṃ punaḥ sahitā vīrāḥ kṛtavairāś ca pāṇḍavaiḥ 25 atha vā sarva evaite pāṇḍavasyānuyāyibhiḥ yotsyanti saha rājaindra haniṣyanti ca tān mṛdhe 26 karṇas tv eko mayā sārdhaṃ nihaniṣyati pāṇḍavān tato nṛpatayo vīrāḥ sthāsyanti mama śāsane 27 yaś ca teṣāṃ praṇetā vai vāsudevo mahābalaḥ na sa saṃnahyate rājann iti mām abravīd vacaḥ 28 tasyāhaṃ vadataḥ sūta bahuśo mama saṃnidhau yuktito hy anupaśyāmi nihatān pāṇḍavān mṛdhe 29 teṣāṃ madhye sthitā yatra hanyante mama putrakāḥ vyāyacchamānāḥ samare kim anyad bhāgadheyataḥ 30 bhīṣmaś ca nihato yatra lokanāthaḥ pratāpavān śikhaṇḍinaṃ samāsādya mṛgendra iva jambukam 31 droṇaś ca brāhmaṇo yatra sārva śastrāstrapāragaḥ nihataḥ pāṇḍavaiḥ saṃkhye kim anyad bhāgadheyataḥ 32 bhūri śvarā hato yatra somadattaś ca sāmyuge bāhlīkaś ca mahārāja kim anyād bhaga dheyataḥ 33 sudakṣiṇo hato yatra jalasaṃdhaś ca kauravaḥ śrutāyuś cācyutāyuś ca kim anyad bhāgadheyataḥ 34 bṛhadbalo hato yatra magadhaś ca mahābalaḥ āvantyo nihato yatra trigartaś ca janādhipaḥ saṃśaptakāś ca bahavaḥ kim anyad bhāgadheyataḥ 35 alambusas tathā rājan rākṣāsaś cāpy alāyudhaḥ ārśyaśṛṅgaś ca nihataḥ kim anyad bhāgadheyataḥ 36 nārāyaṇā hatā yatra gopālā yuddhadurmadāḥ mlecchāś ca bahusāhasrāḥ kim anyad bhāgadheyataḥ 37 śakuniḥ saubalo yatra kaitavyaś ca mahābalaḥ nihataḥ sabalo vīraḥ kim anyad bhāgadheyataḥ 38 rājāno rājaputrāś ca śūrāḥ parighabāhavaḥ nihatā bahavo yatra kim anyad bhāgadheyataḥ 39 nānādeśasamāvṛttāḥ kṣatriyā yatra saṃjaya nihatāḥ samare sarve kim anyad bhāgadheyataḥ 40 putrāś ca me vinihatāḥ pautrāś caiva mahābalāḥ vayasyā bhrātaraś caiva kim anyad bhāgadheyataḥ 41 bhāgadheya samāyukto dhruvam utpadyate naraḥ yaś ca bhāgyasamāyuktaḥ sa śubhaṃ prāpnuyān naraḥ 42 ahaṃ viyuktaḥ svair bhāgyaiḥ putraiś caiveha saṃjaya katham adya bhaviṣyāmi vṛddhaḥ śatruvaśaṃ gataḥ 43 nānyad atra paraṃ manye vanavāsād ṛte prabho so 'haṃ vanaṃ gamiṣyāmi nirbandhur jñātisaṃkṣaye 44 na hi me 'nyad bhavec chreyo vanābhyupagamād ṛte imām avasthāṃ prāptasya lūnapakṣasya saṃjaya 45 duryodhano hato yatra śalyaś ca nihato yudhi duḥśāsano viśastaś ca vikarṇaś ca mahābalaḥ 46 kathaṃ hi bhīmasenasya śroṣye 'haṃ śabdam uttamam ekena samare yena hataṃ putraśataṃ mama 47 asakṛd vadatas tasya duryodhana vadhena ca duḥkhaśokābhisaṃtapto na śroṣye paruṣā giraḥ 48 evaṃ sa śokasaṃtaptaḥ pārthivo hatabāndhavaḥ muhur muhur muhyamānaḥ putrādhibhir abhiplutaḥ 49 vilapya suciraṃ kālaṃ dhṛtarāṣṭro 'mbikā sutaḥ dīrgham uṣṇaṃ ca niḥśvasya cintayitvā parābhavam 50 duḥkhena mahatā rājā saṃtapto bharatarṣabha punargāvalgaṇiṃ sūtaṃ paryapṛcchad yathātatham 51 bhīṣmadroṇau hatau śrutvā sūtaputraṃ ca pātitam senāpatiṃ praṇetāraṃ kim akurvata māmakāḥ 52 yaṃ yaṃ senā praṇetāraṃ yudhi kurvanti māmakāḥ acireṇaiva kālena taṃ taṃ nighnanti pāṇḍavāḥ 53 raṇamūrdhni hato bhīṣmaḥ paśyatāṃ vaḥ kirīṭinā evam eva hato droṇaḥ sarveṣām eva paśyatām 54 evam eva hataḥ karṇaḥ sūtaputraḥ pratāpavān sā rājakānāṃ sarveṣāṃ paśyatāṃ vaḥ kirīṭinā 55 pūrvam evāham ukto vai vidureṇa mahātmanā duryodhanāparādhena prajeyaṃ vinaśiṣyati 56 ke cin na samyak paśyanti mūḍhāḥ samyak tathāpare tad idaṃ mama mūḍhasyā tathā bhūtaṃ vacaḥ sma ha 57 yad abravīn me dharmātmā viduro dīrghadarśivān tat tathā samanuprāptaṃ vacanaṃ satyavādinaḥ 58 daivopahatacittena yan mayāpakṛtaṃ purā anayasya phalaṃ tasya brūhi gāvalgaṇe punaḥ 59 ko vā mukham anīkānām āsīt karṇe nipātite arjunaṃ vāsudevaṃ ca ko vā pratyudyayau rathī 60 ke 'rakṣan dakṣiṇaṃ cakraṃ madrarājasya saṃyuge vāmaṃ ca yoddhukāmasya ke vā vīrasya pṛṣṭhataḥ 61 kathaṃ ca vaḥ sametānāṃ madrarājo mahābalaḥ nihataḥ pāṇḍavaiḥ saṃkhye putro vā mama saṃjaya 62 brūhi sarvaṃ yathātattvaṃ bharatānāṃ mahākṣayam yathā ca nihataḥ saṃkhye putro duryodhano mama 63 pāñcālāś ca yathā sarve nihatāḥ sapadānugāḥ dhṛṣṭadyumnaḥ śikhāṇḍī ca draupadyāḥ pañca cātmajāḥ 64 pāṇḍavāś ca yathā muktās tathobhau sātvatau yudhi kṛpaś ca kṛtavarmā ca bhāradvājasya cātmajaḥ 65 yad yathā yādṛśaṃ caiva yuddhaṃ vṛttaṃ ca sāṃpratam ahilaṃ śrotum icchāmi kuśalo hy asi saṃjaya |