|
1
[स] ते तदैव महाराज थंशिता रणमूर्धनि संध्यागतं सहस्रांशुम आथित्यम उपतस्दिरे 2 उथिते तु सहस्रांशौ तप्तकाञ्चनसप्रभे परकाशितेषु लॊकेषु पुनर युथ्धम अवर्तत 3 थवंथ्वानि यानि तत्रासन संसक्तानि पुरॊथयात तान्य एवाभ्युथिते सूर्ये समसज्जन्त भारत 4 रदैर हया हयैर नागाः पाथाताश चापि कुञ्जरैः हया हयैः समाजग्मुः पाथाताश च पथातिभिः संसक्ताश च वियुक्ताश च यॊधाः संन्यपतन रणे 5 ते रात्रौ कृतकर्माणः शरान्ताः सूर्यस्य तेजसा कषुत्पिपासापरीताङ्गा विसंज्ञा बहवॊ ऽभवन 6 शङ्खभेरि मृथङ्गानां कुञ्जराणां च गर्जताम विस्फारित विकृष्टानां कार्मुकाणां च कूजताम 7 शब्थः समभवथ राजन थिविस्पृग भरतर्षभ थरवतां च पथातीनां शस्त्राणां विनिपात्यताम 8 हयानां हेषतां चैव रदानां च निवर्तताम करॊशतां गर्जतां चैव तथासीत तुमुलं महत 9 विवृथ्धस तुमुलः शब्थॊ थयाम अगच्छन महास्वनः नानायुध निकृत्तानां चेष्टताम आतुरः सवनः 10 भूमाव अश्रूयत महांस तथासीत कृपणं महत पततां पतितानां च पत्त्यश्वरदहस्तिनाम 11 तेषु सर्वेष्व अनीकेषु वयतिषक्तेष्व अनेकशः सवे सवाञ जघ्नुः परे सवांश च सवे परांश च परान परे 12 वीरबाहुविसृष्टाश च यॊधेषु च गजेषु च असयः परत्यथृश्यन्त वाससां नेजनेष्व इव 13 उथ्यतप्रतिपिष्टानां खड्गानां वीरबाहुभिः स एव शब्थस तथ रूपॊ वाससां निज्यताम इव 14 अर्धासिभिस तदा खड्गैस तॊमरैः सपरश्वधैः निकृष्ट युथ्धं संसक्तं महथ आसीत सुथारुणम 15 गजाश कायप्रभवां नरथेव परवाहिनीम शस्त्रमत्स्य सुसंपूर्णां मांसशॊणितकर्थमाम 16 आर्तनाथस्वनवतीं पताकावस्त्रफेनिलाम नथीं परावर्तयन वीराः परलॊकप्रवाहिनीम 17 शरशक्त्यर्थिताः कलान्ता रात्रिमूढाल्प चेतसः विष्टभ्य सर्ग गात्राणि वयतिष्ठन गजवाजिनः संशुक्ष्क वथना वीराः शिरॊभिश चारुकुण्डलैः 18 युथ्धॊपकरणैश चान्यैर अत्र तत्र परकाशितैः करव्याथसंघैर आकीर्णं मृतैर अर्धमृतैर अपि नासीथ रदपदस तत्र सर्वम आयॊधनं परति 19 मज्जत्सु चक्रेषु रदान सत्त्वम आस्दाय वाजिनः कदं चिथ अवहञ शरान्ता वेपमानाः शरार्थिताः कुलसत्त्वबलॊपेता वाजिनॊ वारणॊपमाः 20 विह्वलं तत समुथ्भ्रान्तं स भयं भारतातुरम बलम आसीत तथा सर्वम ऋते थरॊणार्जुनाव उभौ 21 ताव एवास्तां निलयनं ताव आर्तायनम एव च ताव एवान्ये समासाथ्य जग्मुर वैवस्तवक्षयम 22 आविघ्नम अभवत सर्वं कौरवाणां महथ बलम पाञ्चालानां च संसक्तं न पराज्ञायत किं चन 23 अन्तकाक्रीड सथृशे भीरूणां भयवर्धने पृदिव्यां राजवंशानाम उत्दिते महति कषये 24 न तत्र कर्णं न थरॊणं नार्जुनं न युधिष्ठिरम न भीमसेनं न यमौ न पाञ्चाल्यं न सात्यकिम 25 न च थुःशासनं थरौणिं न थुर्यॊधन सौबलौ न कृपं मथ्रराजं वा कृतवर्माणम एव च 26 न चान्यान नैव चात्मानं न कषितिं न थिशस तदा पश्याम राजन संसक्तान सैन्येन रजसावृतान 27 संभ्रान्ते तुमुले घॊरे रजॊ मेधे समुत्दिते थवितीयाम इव संप्राप्ताम अमन्यन्त निशां तथा 28 न जञायन्ते कौरवेया न पाञ्चाला न पाण्डवाः न थिशॊ न थिवं नॊर्वीं न समं विषमं तदा 29 हस्तसंस्पर्शम आपन्नान परान वाप्य अद वा सवकान नयपातयंस तथा युथ्धे नराः सम विजयैषिणः 30 उथ्धूतत्वात तु रजसः परसेकाच छॊणितस्य च परशशाम रजॊ भौमं शीघ्रत्वाथ अनिलस्य च 31 तत्र नागा हया यॊधा रदिनॊ ऽद पथातयः पारिजात वनानीव वयरॊचन रुधिरॊक्षिताः 32 ततॊ थुर्यॊधनः कर्णॊ थरॊणॊ थुःशासनस तदा पाण्डवैः समसज्जन्त चतुर्भिश चतुरॊ रदाः 33 थुर्यॊधनः सह भरात्रा यमाभ्यां समसज्जत वृकॊथरेण राधेयॊ भारथ्वाजेन चार्जुनः 34 तथ घॊरं महथ आश्चर्यं सर्वे परैक्षन समन्ततः रदर्षभाणाम उग्राणां संनिपातम अमानुषम 35 रदमार्गैर विचित्रैश च विचित्ररदसंकुलम अपश्यन रदिनॊ युथ्धं विचित्रं चित्रयॊधिनाम 36 यतमानाः पराक्रान्ताः परस्परजिगीषवः जीमूता इव घर्मान्ते शरवर्षैर अवाकिरन 37 ते रदान सूर्यसंकाशान आस्दिताः पुरुषर्षभाः अशॊभन्त यदा मेघाः शारथाः समुपस्दिताः 38 सपर्धिनस ते महेष्वासाः कृतयत्ना धनुर्धराः अभ्यगच्छंस तदान्यॊन्यं मत्ता गजवृषा इव 39 न नूनं थेहभेथॊ ऽसति काले तस्मिन समागते यत्र सर्वे न युगपथ वयशीर्यन्त महारदाः 40 बाहुभिश चरणैश छिन्नैः शिरॊभिश चारुकुण्डलैः कार्मुकैर विशिखैः परासैः खड्गैः परशु पट्टिशैः 41 नालीकक्षुर नाराचैर नखरैः शक्तितॊमरैः अन्यैश च विविधाकारैर धौतैः परहरणॊत्तमैः 42 चित्रैश च विविधाकारैः शरीरावरणैर अपि विचित्रैश च रदैर भग्नैर हतैश च गजवाजिभिः 43 शून्यैश च नगराकारैर हतयॊधध्वजै रदैः अमनुष्यैर हयैर तरस्तैः कृष्यमाणैस ततस ततः 44 वातायमानैर असकृथ धतवीरैर अलंकृतैः वयजनैः कङ्कटैश चैव धवजैश च विनिपातितैः 45 छत्रैर आभरणैर वस्त्रैर माल्यैश च सुसुगन्धिभिः हारैः किरीटैर मुकुटैर उष्णीषैः किङ्किणी गणैः 46 उरस्यैर मणिभिर निष्कैश चूडामणिभिर एव च आसीथ आयॊधनं तत्र नभस तारागणैर इव 47 ततॊ थुर्यॊधनस्यासीन नकुलेन समागमः अमर्षितेन करुथ्धस्य करुथ्धेनामर्षितस्य च 48 अपसव्यं चकाराद माथ्रीपुत्रस तवात्मजम किरञ शरशतैर हृष्टस तत्र नाथॊ महान अभूत 49 अपसव्यं कृतः संख्ये भरातृव्येनात्यमर्षिणा सॊ ऽमर्षितस तम अप्य आजौ परतिचक्रे ऽपसव्यतः 50 ततः परतिचिकीर्षन्तम अपसव्यं तु ते सुतम नयवारयत तेजस्वी नकुलश चित्रमार्गवित 51 सर्वतॊ विनिवार्यैनं शरजालेन पीडयन विमुखं नकुलश चक्रे तत सैन्याः समपूजयन 52 तिष्ठ तिष्ठेति नकुलॊ बभाषे तनयं तव संस्मृत्य सर्वथुःखानि तव थुर्मन्त्रितेन च |
1
[s] te tathaiva mahārāja daṃśitā raṇamūrdhani saṃdhyāgataṃ sahasrāṃśum ādityam upatasthire 2 udite tu sahasrāṃśau taptakāñcanasaprabhe prakāśiteṣu lokeṣu punar yuddham avartata 3 dvaṃdvāni yāni tatrāsan saṃsaktāni purodayāt tāny evābhyudite sūrye samasajjanta bhārata 4 rathair hayā hayair nāgāḥ pādātāś cāpi kuñjaraiḥ hayā hayaiḥ samājagmuḥ pādātāś ca padātibhiḥ saṃsaktāś ca viyuktāś ca yodhāḥ saṃnyapatan raṇe 5 te rātrau kṛtakarmāṇaḥ śrāntāḥ sūryasya tejasā kṣutpipāsāparītāṅgā visaṃjñā bahavo 'bhavan 6 śaṅkhabheri mṛdaṅgānāṃ kuñjarāṇāṃ ca garjatām visphārita vikṛṣṭānāṃ kārmukāṇāṃ ca kūjatām 7 śabdaḥ samabhavad rājan divispṛg bharatarṣabha dravatāṃ ca padātīnāṃ śastrāṇāṃ vinipātyatām 8 hayānāṃ heṣatāṃ caiva rathānāṃ ca nivartatām krośatāṃ garjatāṃ caiva tadāsīt tumulaṃ mahat 9 vivṛddhas tumulaḥ śabdo dyām agacchan mahāsvanaḥ nānāyudha nikṛttānāṃ ceṣṭatām āturaḥ svanaḥ 10 bhūmāv aśrūyata mahāṃs tadāsīt kṛpaṇaṃ mahat patatāṃ patitānāṃ ca pattyaśvarathahastinām 11 teṣu sarveṣv anīkeṣu vyatiṣakteṣv anekaśaḥ sve svāñ jaghnuḥ pare svāṃś ca sve parāṃś ca parān pare 12 vīrabāhuvisṛṣṭāś ca yodheṣu ca gajeṣu ca asayaḥ pratyadṛśyanta vāsasāṃ nejaneṣv iva 13 udyatapratipiṣṭānāṃ khaḍgānāṃ vīrabāhubhiḥ sa eva śabdas tad rūpo vāsasāṃ nijyatām iva 14 ardhāsibhis tathā khaḍgais tomaraiḥ saparaśvadhaiḥ nikṛṣṭa yuddhaṃ saṃsaktaṃ mahad āsīt sudāruṇam 15 gajāśa kāyaprabhavāṃ naradeva pravāhinīm śastramatsya susaṃpūrṇāṃ māṃsaśoṇitakardamām 16 ārtanādasvanavatīṃ patākāvastraphenilām nadīṃ prāvartayan vīrāḥ paralokapravāhinīm 17 śaraśaktyarditāḥ klāntā rātrimūḍhālpa cetasaḥ viṣṭabhya sarga gātrāṇi vyatiṣṭhan gajavājinaḥ saṃśukṣka vadanā vīrāḥ śirobhiś cārukuṇḍalaiḥ 18 yuddhopakaraṇaiś cānyair atra tatra prakāśitaiḥ kravyādasaṃghair ākīrṇaṃ mṛtair ardhamṛtair api nāsīd rathapathas tatra sarvam āyodhanaṃ prati 19 majjatsu cakreṣu rathān sattvam āsthāya vājinaḥ kathaṃ cid avahañ śrāntā vepamānāḥ śarārditāḥ kulasattvabalopetā vājino vāraṇopamāḥ 20 vihvalaṃ tat samudbhrāntaṃ sa bhayaṃ bhāratāturam balam āsīt tadā sarvam ṛte droṇārjunāv ubhau 21 tāv evāstāṃ nilayanaṃ tāv ārtāyanam eva ca tāv evānye samāsādya jagmur vaivastavakṣayam 22 āvighnam abhavat sarvaṃ kauravāṇāṃ mahad balam pāñcālānāṃ ca saṃsaktaṃ na prājñāyata kiṃ cana 23 antakākrīḍa sadṛśe bhīrūṇāṃ bhayavardhane pṛthivyāṃ rājavaṃśānām utthite mahati kṣaye 24 na tatra karṇaṃ na droṇaṃ nārjunaṃ na yudhiṣṭhiram na bhīmasenaṃ na yamau na pāñcālyaṃ na sātyakim 25 na ca duḥśāsanaṃ drauṇiṃ na duryodhana saubalau na kṛpaṃ madrarājaṃ vā kṛtavarmāṇam eva ca 26 na cānyān naiva cātmānaṃ na kṣitiṃ na diśas tathā paśyāma rājan saṃsaktān sainyena rajasāvṛtān 27 saṃbhrānte tumule ghore rajo medhe samutthite dvitīyām iva saṃprāptām amanyanta niśāṃ tadā 28 na jñāyante kauraveyā na pāñcālā na pāṇḍavāḥ na diśo na divaṃ norvīṃ na samaṃ viṣamaṃ tathā 29 hastasaṃsparśam āpannān parān vāpy atha vā svakān nyapātayaṃs tadā yuddhe narāḥ sma vijayaiṣiṇaḥ 30 uddhūtatvāt tu rajasaḥ prasekāc choṇitasya ca praśaśāma rajo bhaumaṃ śīghratvād anilasya ca 31 tatra nāgā hayā yodhā rathino 'tha padātayaḥ pārijāta vanānīva vyarocan rudhirokṣitāḥ 32 tato duryodhanaḥ karṇo droṇo duḥśāsanas tathā pāṇḍavaiḥ samasajjanta caturbhiś caturo rathāḥ 33 duryodhanaḥ saha bhrātrā yamābhyāṃ samasajjata vṛkodareṇa rādheyo bhāradvājena cārjunaḥ 34 tad ghoraṃ mahad āścaryaṃ sarve praikṣan samantataḥ ratharṣabhāṇām ugrāṇāṃ saṃnipātam amānuṣam 35 rathamārgair vicitraiś ca vicitrarathasaṃkulam apaśyan rathino yuddhaṃ vicitraṃ citrayodhinām 36 yatamānāḥ parākrāntāḥ parasparajigīṣavaḥ jīmūtā iva gharmānte śaravarṣair avākiran 37 te rathān sūryasaṃkāśān āsthitāḥ puruṣarṣabhāḥ aśobhanta yathā meghāḥ śāradāḥ samupasthitāḥ 38 spardhinas te maheṣvāsāḥ kṛtayatnā dhanurdharāḥ abhyagacchaṃs tathānyonyaṃ mattā gajavṛṣā iva 39 na nūnaṃ dehabhedo 'sti kāle tasmin samāgate yatra sarve na yugapad vyaśīryanta mahārathāḥ 40 bāhubhiś caraṇaiś chinnaiḥ śirobhiś cārukuṇḍalaiḥ kārmukair viśikhaiḥ prāsaiḥ khaḍgaiḥ paraśu paṭṭiśaiḥ 41 nālīkakṣura nārācair nakharaiḥ śaktitomaraiḥ anyaiś ca vividhākārair dhautaiḥ praharaṇottamaiḥ 42 citraiś ca vividhākāraiḥ śarīrāvaraṇair api vicitraiś ca rathair bhagnair hataiś ca gajavājibhiḥ 43 śūnyaiś ca nagarākārair hatayodhadhvajai rathaiḥ amanuṣyair hayair trastaiḥ kṛṣyamāṇais tatas tataḥ 44 vātāyamānair asakṛd dhatavīrair alaṃkṛtaiḥ vyajanaiḥ kaṅkaṭaiś caiva dhvajaiś ca vinipātitaiḥ 45 chatrair ābharaṇair vastrair mālyaiś ca susugandhibhiḥ hāraiḥ kirīṭair mukuṭair uṣṇīṣaiḥ kiṅkiṇī gaṇaiḥ 46 urasyair maṇibhir niṣkaiś cūḍāmaṇibhir eva ca āsīd āyodhanaṃ tatra nabhas tārāgaṇair iva 47 tato duryodhanasyāsīn nakulena samāgamaḥ amarṣitena kruddhasya kruddhenāmarṣitasya ca 48 apasavyaṃ cakārātha mādrīputras tavātmajam kirañ śaraśatair hṛṣṭas tatra nādo mahān abhūt 49 apasavyaṃ kṛtaḥ saṃkhye bhrātṛvyenātyamarṣiṇā so 'marṣitas tam apy ājau praticakre 'pasavyataḥ 50 tataḥ praticikīrṣantam apasavyaṃ tu te sutam nyavārayata tejasvī nakulaś citramārgavit 51 sarvato vinivāryainaṃ śarajālena pīḍayan vimukhaṃ nakulaś cakre tat sainyāḥ samapūjayan 52 tiṣṭha tiṣṭheti nakulo babhāṣe tanayaṃ tava saṃsmṛtya sarvaduḥkhāni tava durmantritena ca |