|
1
[स] परभातायां तु शर्वर्यां परातर उत्दाय वै नृपः राज्ञः समाज्ञापयत सेनां यॊजयतेति ह अथ्य भीष्मॊ रणे करुथ्धॊ निहनिष्यति सॊमकान 2 थुर्यॊधनस्य तच छरुत्वा रात्रौ विलपितं बहु मन्यमानः स तं राजन परत्याथेशम इवात्मनः 3 निर्वेथं परमं गत्वा विनिन्थ्य परवाच्यताम थीर्घं थध्यौ शांतनवॊ यॊथ्धुकामॊ ऽरजुनं रणे 4 इङ्गितेन तु तज जञात्वा गाङ्गेयेन विचिन्तितम थुर्यॊधनॊ महाराज थुःशासनम अचॊथयत 5 थुःशासन रदास तूर्णं युज्यन्तां भीष्मरक्षिणः थवात्रिंशत तवम अनीकानि सर्वाण्य एवाभिचॊथय 6 इथं हि समनुप्राप्तं वर्षपूगाभिचिन्तितम पाण्डवानां स सैन्यानां वधॊ राज्यस्य चागमः 7 तत्र कार्यम अहं मन्ये भीष्मस्यैवाभिरक्षणम सा नॊ गुप्तः सुखाय सयाथ धन्यात पार्दांश च संयुगे 8 अब्रवीच च विशुथ्धात्मा नाहं हन्यां शिखण्डिनम सत्रीपूर्वकॊ हय असौ जातस तस्माथ वर्ज्यॊ रणे मया 9 लॊकस तथ वेथ यथ अहं पितुः परियचिकीर्षया राज्यं सफीतं महाबाहॊ सत्रियश च तयक्तवान पुरा 10 नैव चाहं सत्रियं जातु न सत्रीपूर्वं कदं चन हन्यां युधि नरश्रेष्ठ सत्यम एतथ बरवीमि ते 11 अयं सत्रीपूर्वकॊ राजञ शिखण्डी यथि ते शरुतः उथ्यॊगे कदितं यत तत तदा जाता शिखण्डिनी 12 कन्या भूत्वा पुमाञ जातः स च यॊत्स्यति भारत तस्याहं परमुखे बाणान न मुञ्चेयं कदं चन 13 युथ्धे तु कषत्रियांस तात पाण्डवानां जयैषिणः सर्वान अन्यान हनिष्यामि संप्राप्तान बाणगॊचरान 14 एवं मां भरतश्रेष्ठॊ गाङ्गेयः पराह शास्त्रवित तत्र सर्वात्मना मन्ये भीष्मस्यैवाभिपालनम 15 अरक्ष्यमाणं हि वृकॊ हन्यात सिंहं महावने मा वृकेणेव शार्थूलं घातयेम शिखण्डिना 16 मातुलः शकुनिः शल्यः कृपॊ थरॊणॊ विविंशतिः यत्ता रक्षन्तु गाङ्गेयं तस्मिन गुप्ते धरुवॊ जयः 17 एतच छरुत्वा तु राजानॊ थुर्यॊधन वचस तथा सर्वतॊ रदवंशेन गाङ्गेयं पर्यवारयन 18 पुत्राश च तत्र गाङ्गेयं परिवार्य ययुर मुथा कम्पयन्तॊ भुवं थयां च कषॊभयन्तश च पाण्डवान 19 तै रदैश च सुसंयुक्तैर थन्तिभिश च महारदाः परिवार्य रणे भीष्मं थंशिताः समवस्दिताः 20 यदा थेवासुरे युथ्धे तरिथशा वज्रधारिणम सर्वे ते सम वयतिष्ठन्त रक्षन्तस तं महारदम 21 ततॊ थुर्यॊधनॊ राजा पुनर भरातरम अब्रवीत सव्यं चक्रं युधामन्युर उत्तमौजाश च थक्षिणम गॊप्ताराव अर्जुनस्यैताव अर्जुनॊ ऽपि शिखण्डिनः 22 स रक्ष्यमाणः पार्देन तदास्माभिर विवर्जितः यदा भीष्मं न नॊ हन्याथ थुःशासन तदा कुरु 23 भरातुस तथ वचनं शरुत्वा पुत्रॊ थुःशासनस तव भीष्मं परमुखतः कृत्वा परययौ सेनया सह 24 भीष्मं तु रदवंशेन थृष्ट्वा तम अभिसंवृतम अर्जुनॊ रदिनां शरेष्ठॊ धृष्टथ्युम्नम उवाच ह 25 शिखण्डिनं नरव्याघ्र भीष्मस्य परमुखे ऽनघ सदापयस्वाथ्य पाञ्चाल्य तस्य गॊप्ताहम अप्य उत 26 ततः शांतनवॊ भीष्मॊ निर्ययौ सेनया सह वयूहं चाव्यूहत महत सर्वतॊभथ्रम आहवे 27 कृपश च कृतवर्मा च शैब्यश चैव महारदः शकुनिः सैन्धवश चैव काम्बॊजश च सुथक्षिणः 28 भीष्मेण सहिताः सर्वे पुत्रैश च तव भारत अग्रतः सर्वसैन्यानां वयूहस्य परमुखे सदिताः 29 थरॊणॊ भूरिश्रवाः शल्यॊ भगथत्तश च मारिष थक्षिणं पक्षम आश्रित्य सदिता वयूहस्य थंशिताः 30 अश्वत्दामा सॊमथत्त आवन्त्यौ च महारदौ महत्या सेनया युक्ता वामं पक्षम अपालयन 31 थुर्यॊधनॊ महाराज तरिगर्तैः सर्वतॊवृतः वयूहमध्ये सदितॊ राजन पाण्डवान परति भारत 32 अलम्बुसॊ रदश्रेष्ठः शरुतायुश च महारदः पृष्ठतः सर्वसैन्यानां सदितौ वयूहस्य थंशितौ 33 एवम एते तथा वयूहं कृत्वा भारत तावकाः संनथ्धाः समथृश्यन्त परतपन्त इवाग्नयः 34 तदा युधिष्ठिरॊ राजा भीमसेनश च पाण्डवः नकुलः सहथेवश च माथ्रीपुत्राव उभाव अपि अग्रतः सर्वसैन्यानां सदिता वयूहस्य थंशिताः 35 धृष्टथ्युम्नॊ विराटश च सात्यकिश च महारदः सदिताः सैन्येन महता परानीक विनाशनाः 36 शिखण्डी विजयश चैव राक्षसश च घटॊत्कचः चेकितानॊ महाबाहुः कुन्तिभॊजश च वीर्यवान सदिता रणे महाराज महत्या सेनया वृताः 37 अभिमन्युर महेष्वासॊ थरुपथश च महारदः केकया भरातरः पञ्च सदिता युथ्धाय थंशिताः 38 एवं ते ऽपि महाव्यूहं परतिव्यूह्य सुथुर्जयम पाण्डवाः समरे शूराः सदिता युथ्धाय मारिष 39 तावकास तु रणे यत्ताः सह सेना नराधिपाः अभ्युथ्ययू रणे पार्दान भीष्मं कृत्वाग्रतॊ नृप 40 तदैव पाण्डवा राजन भीमसेनपुरॊगमाः भीष्मं युथ्धपरिप्रेप्सुं संग्रामे विजिगीषवः 41 कष्वेडाः किल किला शब्थान करकचान गॊविषाणिकाः भेरीमृथङ्गपणवान नाथयन्तश च पुष्करान पाण्डवा अभ्यधावन्त नथन्तॊ भैरवान रवान 42 भेरीमृथङ्गशङ्खानां थुन्थुभीनां च निस्वनैः उत्क्रुष्ट सिंहनाथैश च वल्गितैश च पृदग्विधैः 43 वयं परतिनथन्तस तान अभ्यगच्छाम स तवराः सहसैवाभिसंक्रुथ्धास तथासीत तुमुलं महत 44 ततॊ ऽनयॊन्यं परधावन्तः संप्रहारं परचक्रिरे ततः शब्थेन महता परचकम्पे वसुंधरा 45 पक्षिणश च महाघॊरं वयाहरन्तॊ विबभ्रमुः सप्रभश चॊथितः सूर्यॊ निष्प्रभः समपथ्यते 46 ववुश च तुमुला वाताः शंसन्तः सुमहथ भयम घॊराश च घॊरनिर्ह्राथाः शिवास तत्र ववाशिरे वेथयन्त्यॊ महाराज महथ वैशसम आगतम 47 थिशः परज्वलिता राजन पांसुवर्षं पपात च रुधिरेण समुन्मिश्रम अस्दि वर्षं तदैव च 48 रुथतां वाहनानां च नेत्रेभ्यः परापतज जलम सुस्रुवुश च शकृन मूत्रं परध्यायन्तॊ विशां पते 49 अन्तर्हिता महानाथाः शरूयन्ते भरतर्षभ रक्षसां पुरुषाथानां नथतां भैरवान रवान 50 संपतन्तः सम थृश्यन्ते गॊमायुबकवायसाः शवानश च विविधैर नाथैर भषन्तस तत्र तस्दिरे 51 जवलिताश च महॊल्का वै समाहत्य थिवाकरम निपेतुः सहसा भूमौ वेथयाना महथ भयम 52 महान्त्य अनीकानि महासमुच्छ्रये; समागमे पाण्डव धार्तराष्ट्रयॊः परकाशिरे शङ्खमृथङ्ग निस्वनैः; परकम्पितानीव वनानि वायुना 53 नरेन्थ्र नागाश्वसमाकुलानाम; अभ्यायतीनाम अशिवे मुहूर्ते बभूव घॊषस तुमुलश चमूनां; वातॊथ्धुतानाम इव सागराणाम |
1
[s] prabhātāyāṃ tu śarvaryāṃ prātar utthāya vai nṛpaḥ rājñaḥ samājñāpayata senāṃ yojayateti ha adya bhīṣmo raṇe kruddho nihaniṣyati somakān 2 duryodhanasya tac chrutvā rātrau vilapitaṃ bahu manyamānaḥ sa taṃ rājan pratyādeśam ivātmanaḥ 3 nirvedaṃ paramaṃ gatvā vinindya paravācyatām dīrghaṃ dadhyau śāṃtanavo yoddhukāmo 'rjunaṃ raṇe 4 iṅgitena tu taj jñātvā gāṅgeyena vicintitam duryodhano mahārāja duḥśāsanam acodayat 5 duḥśāsana rathās tūrṇaṃ yujyantāṃ bhīṣmarakṣiṇaḥ dvātriṃśat tvam anīkāni sarvāṇy evābhicodaya 6 idaṃ hi samanuprāptaṃ varṣapūgābhicintitam pāṇḍavānāṃ sa sainyānāṃ vadho rājyasya cāgamaḥ 7 tatra kāryam ahaṃ manye bhīṣmasyaivābhirakṣaṇam sā no guptaḥ sukhāya syād dhanyāt pārthāṃś ca saṃyuge 8 abravīc ca viśuddhātmā nāhaṃ hanyāṃ śikhaṇḍinam strīpūrvako hy asau jātas tasmād varjyo raṇe mayā 9 lokas tad veda yad ahaṃ pituḥ priyacikīrṣayā rājyaṃ sphītaṃ mahābāho striyaś ca tyaktavān purā 10 naiva cāhaṃ striyaṃ jātu na strīpūrvaṃ kathaṃ cana hanyāṃ yudhi naraśreṣṭha satyam etad bravīmi te 11 ayaṃ strīpūrvako rājañ śikhaṇḍī yadi te śrutaḥ udyoge kathitaṃ yat tat tathā jātā śikhaṇḍinī 12 kanyā bhūtvā pumāñ jātaḥ sa ca yotsyati bhārata tasyāhaṃ pramukhe bāṇān na muñceyaṃ kathaṃ cana 13 yuddhe tu kṣatriyāṃs tāta pāṇḍavānāṃ jayaiṣiṇaḥ sarvān anyān haniṣyāmi saṃprāptān bāṇagocarān 14 evaṃ māṃ bharataśreṣṭho gāṅgeyaḥ prāha śāstravit tatra sarvātmanā manye bhīṣmasyaivābhipālanam 15 arakṣyamāṇaṃ hi vṛko hanyāt siṃhaṃ mahāvane mā vṛkeṇeva śārdūlaṃ ghātayema śikhaṇḍinā 16 mātulaḥ śakuniḥ śalyaḥ kṛpo droṇo viviṃśatiḥ yattā rakṣantu gāṅgeyaṃ tasmin gupte dhruvo jayaḥ 17 etac chrutvā tu rājāno duryodhana vacas tadā sarvato rathavaṃśena gāṅgeyaṃ paryavārayan 18 putrāś ca tatra gāṅgeyaṃ parivārya yayur mudā kampayanto bhuvaṃ dyāṃ ca kṣobhayantaś ca pāṇḍavān 19 tai rathaiś ca susaṃyuktair dantibhiś ca mahārathāḥ parivārya raṇe bhīṣmaṃ daṃśitāḥ samavasthitāḥ 20 yathā devāsure yuddhe tridaśā vajradhāriṇam sarve te sma vyatiṣṭhanta rakṣantas taṃ mahāratham 21 tato duryodhano rājā punar bhrātaram abravīt savyaṃ cakraṃ yudhāmanyur uttamaujāś ca dakṣiṇam goptārāv arjunasyaitāv arjuno 'pi śikhaṇḍinaḥ 22 sa rakṣyamāṇaḥ pārthena tathāsmābhir vivarjitaḥ yathā bhīṣmaṃ na no hanyād duḥśāsana tathā kuru 23 bhrātus tad vacanaṃ śrutvā putro duḥśāsanas tava bhīṣmaṃ pramukhataḥ kṛtvā prayayau senayā saha 24 bhīṣmaṃ tu rathavaṃśena dṛṣṭvā tam abhisaṃvṛtam arjuno rathināṃ śreṣṭho dhṛṣṭadyumnam uvāca ha 25 śikhaṇḍinaṃ naravyāghra bhīṣmasya pramukhe 'nagha sthāpayasvādya pāñcālya tasya goptāham apy uta 26 tataḥ śāṃtanavo bhīṣmo niryayau senayā saha vyūhaṃ cāvyūhata mahat sarvatobhadram āhave 27 kṛpaś ca kṛtavarmā ca śaibyaś caiva mahārathaḥ śakuniḥ saindhavaś caiva kāmbojaś ca sudakṣiṇaḥ 28 bhīṣmeṇa sahitāḥ sarve putraiś ca tava bhārata agrataḥ sarvasainyānāṃ vyūhasya pramukhe sthitāḥ 29 droṇo bhūriśravāḥ śalyo bhagadattaś ca māriṣa dakṣiṇaṃ pakṣam āśritya sthitā vyūhasya daṃśitāḥ 30 aśvatthāmā somadatta āvantyau ca mahārathau mahatyā senayā yuktā vāmaṃ pakṣam apālayan 31 duryodhano mahārāja trigartaiḥ sarvatovṛtaḥ vyūhamadhye sthito rājan pāṇḍavān prati bhārata 32 alambuso rathaśreṣṭhaḥ śrutāyuś ca mahārathaḥ pṛṣṭhataḥ sarvasainyānāṃ sthitau vyūhasya daṃśitau 33 evam ete tadā vyūhaṃ kṛtvā bhārata tāvakāḥ saṃnaddhāḥ samadṛśyanta pratapanta ivāgnayaḥ 34 tathā yudhiṣṭhiro rājā bhīmasenaś ca pāṇḍavaḥ nakulaḥ sahadevaś ca mādrīputrāv ubhāv api agrataḥ sarvasainyānāṃ sthitā vyūhasya daṃśitāḥ 35 dhṛṣṭadyumno virāṭaś ca sātyakiś ca mahārathaḥ sthitāḥ sainyena mahatā parānīka vināśanāḥ 36 śikhaṇḍī vijayaś caiva rākṣasaś ca ghaṭotkacaḥ cekitāno mahābāhuḥ kuntibhojaś ca vīryavān sthitā raṇe mahārāja mahatyā senayā vṛtāḥ 37 abhimanyur maheṣvāso drupadaś ca mahārathaḥ kekayā bhrātaraḥ pañca sthitā yuddhāya daṃśitāḥ 38 evaṃ te 'pi mahāvyūhaṃ prativyūhya sudurjayam pāṇḍavāḥ samare śūrāḥ sthitā yuddhāya māriṣa 39 tāvakās tu raṇe yattāḥ saha senā narādhipāḥ abhyudyayū raṇe pārthān bhīṣmaṃ kṛtvāgrato nṛpa 40 tathaiva pāṇḍavā rājan bhīmasenapurogamāḥ bhīṣmaṃ yuddhapariprepsuṃ saṃgrāme vijigīṣavaḥ 41 kṣveḍāḥ kila kilā śabdān krakacān goviṣāṇikāḥ bherīmṛdaṅgapaṇavān nādayantaś ca puṣkarān pāṇḍavā abhyadhāvanta nadanto bhairavān ravān 42 bherīmṛdaṅgaśaṅkhānāṃ dundubhīnāṃ ca nisvanaiḥ utkruṣṭa siṃhanādaiś ca valgitaiś ca pṛthagvidhaiḥ 43 vayaṃ pratinadantas tān abhyagacchāma sa tvarāḥ sahasaivābhisaṃkruddhās tadāsīt tumulaṃ mahat 44 tato 'nyonyaṃ pradhāvantaḥ saṃprahāraṃ pracakrire tataḥ śabdena mahatā pracakampe vasuṃdharā 45 pakṣiṇaś ca mahāghoraṃ vyāharanto vibabhramuḥ saprabhaś coditaḥ sūryo niṣprabhaḥ samapadyate 46 vavuś ca tumulā vātāḥ śaṃsantaḥ sumahad bhayam ghorāś ca ghoranirhrādāḥ śivās tatra vavāśire vedayantyo mahārāja mahad vaiśasam āgatam 47 diśaḥ prajvalitā rājan pāṃsuvarṣaṃ papāta ca rudhireṇa samunmiśram asthi varṣaṃ tathaiva ca 48 rudatāṃ vāhanānāṃ ca netrebhyaḥ prāpataj jalam susruvuś ca śakṛn mūtraṃ pradhyāyanto viśāṃ pate 49 antarhitā mahānādāḥ śrūyante bharatarṣabha rakṣasāṃ puruṣādānāṃ nadatāṃ bhairavān ravān 50 saṃpatantaḥ sma dṛśyante gomāyubakavāyasāḥ śvānaś ca vividhair nādair bhaṣantas tatra tasthire 51 jvalitāś ca maholkā vai samāhatya divākaram nipetuḥ sahasā bhūmau vedayānā mahad bhayam 52 mahānty anīkāni mahāsamucchraye; samāgame pāṇḍava dhārtarāṣṭrayoḥ prakāśire śaṅkhamṛdaṅga nisvanaiḥ; prakampitānīva vanāni vāyunā 53 narendra nāgāśvasamākulānām; abhyāyatīnām aśive muhūrte babhūva ghoṣas tumulaś camūnāṃ; vātoddhutānām iva sāgarāṇām |