|
1
[स] विरदं तं समासाथ्य चित्रसेनं मनस्विनम रदम आरॊपयाम आस विकर्णस तनयस तव 2 तस्मिंस तदा वर्तमाने तुमुले संकुले भृशम भीष्मः शांतनवस तूर्णं युधिष्ठिरम उपाथ्रवत 3 ततः सरदनागाश्वाः समकम्पन्त सृञ्जयाः मृत्यॊर आस्यम अनुप्राप्तं मेनिरे च युधिष्ठिरम 4 यिधिष्ठिरॊ ऽपि कौरव्य यमाभ्यां सहितः परभुः महेष्वासं नरव्याघ्रं भीष्मं शांतनवं ययौ 5 ततः शरसहस्राणि परमुञ्चन पाण्डवॊ युधि भीष्मं संछाथयाम आस यदा मेघॊ थिवाकरम 6 तेन सम्यक परणीतानि शरजालानि भारत पतिजग्राह गाङ्गेयः शतशॊ ऽद सहस्रशः 7 तदैव शरजालानि भीष्मेणास्तानि मारिष आकाशे समथृश्यन्त खगमानां वरजा इव 8 निमेषार्धाच च कौनेयं भीष्मः शांतनवॊ युधि अथृश्यं समरे चक्रे शरजालेन भागशः 9 ततॊ युधिष्ठिरॊ राजा कौरव्यस्य महात्मनः नाराचं परेषयाम आस करुथ्ध आशीविषॊपमम 10 असंप्राप्तं ततस तं तु कषुरप्रेण महारदः चिच्छेथ समरे राजन भीष्मस तस्य धनुश्च्युतम 11 तं तु छित्त्वा रणे भीष्मॊ नाराचं कालसंमितम निजघ्ने कौरवेन्थ्रस्य हयान काञ्चनभूषणान 12 हताश्वं तु रदं तयक्त्वा धर्मपुत्रॊ युधिष्ठिरः आरुरॊह रदं तूर्णं नकुलस्य महात्मनः 13 यमाव अपि सुसंक्रुथ्धः समासाथ्य रणे तथा शरैः संछाथयाम आस भीष्मः परपुरंजयः 14 तौ तु थृष्ट्वा महाराज भीष्मबाणप्रपीडितौ जगामाद परां चिन्तां भीष्मस्य वधकाङ्क्षया 15 ततॊ युधिष्ठिरॊ वश्यान राज्ञस तान समचॊथयत भीष्मं शांतनवं सर्वे निहतेति सुहृथ्गणान 16 ततस ते पार्दिवाः सर्वे शरुत्वा पार्दस्य भाषितम महता रदवंशेन परिवव्रुः पितामहम 17 स समन्तात परिवृतः पिता थेवव्रतस तव चिक्रीथ धनुषा राजन पातयानॊ महारदान 18 तं चरन्तं रणे पार्दा थथृशुः कौरवं युधि मृगमध्यं परविश्येव यदा सिंहशिशुं वने 19 तर्जयानं रणे शूरांस तरासयानं च सायकैः थृष्ट्वा तरेसुर महाराज सिंहं मृगगणा इव 20 रणे भरत सिंहस्य थथृशुः कषत्रिया गतिम अग्नेर वायुसहायस्य यदा कक्षं थिधक्षतः 21 शिरांसि रदिनां भीष्मः पातयाम आस संयुगे तालेभ्य इव पक्वानि फलानि कुशलॊ नरः 22 पतथ्भिश च महाराज शिरॊभिर धरणीतले बभूव तुमुलः शब्थः पतताम अश्मनाम इव 23 तस्मिंस तु तुमुले युथ्धे वर्तमाने सुथारुणे सर्वेषाम एव सैन्यानाम आसीथ वयतिकरॊ महान 24 भिन्नेषु तेषु वयूहेषु कषत्रिया इतरेतरम एकम एकं समाहूय युथ्धायैवॊपतस्दिरे 25 शिखण्डी तु समासाथ्य भरतानां पितामहम अभिथुथ्राव वेगेन तिष्ठ तिष्ठेति चाब्रवीत 26 अनाथृत्य ततॊ भीष्मस तं शिखण्डिनम आहवे परययौ सृञ्जयान करुथ्धः सत्रीत्वं चिन्त्य शिखण्डिनः 27 सृञ्जयास तु ततॊ हृष्टा थृष्ट्वा भीष्मं महारदम सिंहनाथान बहुविधांश चक्रुः शङ्खविमिश्रितान 28 ततः परववृते युथ्धं वयतिषक्त रदथ्विपम अपरां थिशम आस्दाय सदिते सवितरि परभॊ 29 धृष्टथ्युम्नॊ ऽद पाञ्चाल्यः सात्यकिश च महारदः पीडयन्तौ भृशं सैन्यं शक्तितॊमरवृष्टिभिः शस्त्रैश च बहुभी राजञ जघ्नतुस तावकान रणे 30 ते हन्यमानाः समरे तावकाः पुरुषर्षभ आर्यां युथ्धे मतिं कृत्वा न तयजन्ति सम संयुगम यदॊत्साहं च समरे जघ्नुर लॊकं महारदाः 31 तत्राक्रन्थॊ महान आसीत तावकानां महात्मनाम वध्यतां समरे राजन पार्षतेन महात्मना 32 तं शरुत्वा निनथं घॊरं तावकानां महारदौ विन्थानुविन्थाव आवन्त्यौ पार्षतं पत्युपस्दितौ 33 तौ तस्य तुरगान हत्वा तवरमाणौ महारदौ छाथयाम आसतुर उभौ शरवर्षेण पार्षतम 34 अवप्लुत्याद पाञ्चाल्यॊ रदात तूर्णं महाबलः आरुरॊह रदं तूर्णं सात्यकेः सुमहात्मनः 35 ततॊ युधिष्ठिरॊ राजा महत्या सेनया वृतः आवन्त्यौ समरे करुथ्धाव अभ्ययात स परंतपौ 36 तदैव तव पुत्रॊ ऽपि सर्वॊथ्यॊगेन मारिष विन्थानुविन्थाव आवन्त्यौ परिवार्यॊपतस्दिवान 37 अर्जुनश चापि संक्रुथ्धः कषत्रियान कषत्रियर्षभ अयॊधयत संग्रामे वर्ज पाणिर इवासुरान 38 थरॊणश च समरे करुथ्धः पुत्रस्य परियकृत तव वयधमत सर्वपाञ्चालांस तूलराशिम इवानलः 39 थुर्यॊधन पुरॊगास तु पुत्रास तव विशां पते परिवार्य रणे भीष्मं युयुधुः पाण्डवैः सह 40 ततॊ थुर्यॊधनॊ राजा लॊहितायति भास्करे अब्रवीत तावकान सर्वांस तवरध्वम इति भारत 41 युध्यतां तु तदा तेषां कुर्वतां कर्म थुष्करम अस्तं गिरिम अदारूढे न परकाशति भास्करे 42 परावर्तत नथी घॊरा शॊणितौघतरङ्गिणी गॊमायुगणसंकीर्णा कषणेन रजनी मुखे 43 शिवाभिर अशिवाभिश च रुवथ्भिर भैरवं रवम घॊरम आयॊधनं जज्ञे भूतसंघ समाकुलम 44 राक्षसाश च पिशाचाश च तदान्ये पिशिताशनाः समन्ततॊ वयथृश्यन्त शतशॊ ऽद सहस्रशः 45 अर्जुनॊ ऽद सुशर्माथीन राज्ञस तान सपथानुगान विजित्य पृतना मध्ये ययौ सवशिबिरं परति 46 युधिष्ठिरॊ ऽपि कौरव्यॊ भरातृभ्यां सहितस तथा ययौ सवशिबिरं राजा निशायां सेनया वृतः 47 भीमसेनॊ ऽपि राजेन्थ्र थुर्यॊधनमुखान रदान अवजित्य ततः संख्ये ययौ सवशिबिरं परति 48 थुर्यॊधनॊ ऽपि नृपतिः परिवार्य महारणे भीष्मं शांतनवं तूर्णं परयातः शिबिरं परति 49 थरॊणॊ थरौणिः कृपः शल्यः कृतवर्मा च सात्वतः परिवार्य चमूं सर्वां परययुः शिबिरं परति 50 तदैव सात्यकी राजन धृष्टथ्युम्नश च पार्षतः परिवार्य रणे यॊधान ययतुः शिबिरं परति 51 एवम एते महाराज तावकाः पाण्डवैः सह पर्यवर्तन्त सहिता निशाकाले परंतपाः 52 ततः सवशिबिरं गत्वा पाण्डवाः कुरवस तदा नयविशन्त महाराज पूजयन्तः परस्परम 53 रक्षां कृत्वात्मनः शूरा नयस्य गुल्मान यदाविधि अपनीय च शल्यांस ते सनात्वा च विविधैर जलैः 54 कृतस्वस्त्ययनाः सर्वे संस्तूयन्तश च बन्थिभिः गीतवाथित्रशब्थेन वयक्रीडन्त यशस्विनः 55 मुहूर्तम इव तत सर्वम अभवत सवर्गसंनिभम न हि युथ्धकदां कां चित तत्र चक्रुर महारदाः 56 ते परसुप्ते बले तत्र परिश्रान्त जने नृप हस्त्यश्वबहुले राजन परेक्षणीये बभूवतुः |
1
[s] virathaṃ taṃ samāsādya citrasenaṃ manasvinam ratham āropayām āsa vikarṇas tanayas tava 2 tasmiṃs tathā vartamāne tumule saṃkule bhṛśam bhīṣmaḥ śāṃtanavas tūrṇaṃ yudhiṣṭhiram upādravat 3 tataḥ sarathanāgāśvāḥ samakampanta sṛñjayāḥ mṛtyor āsyam anuprāptaṃ menire ca yudhiṣṭhiram 4 yidhiṣṭhiro 'pi kauravya yamābhyāṃ sahitaḥ prabhuḥ maheṣvāsaṃ naravyāghraṃ bhīṣmaṃ śāṃtanavaṃ yayau 5 tataḥ śarasahasrāṇi pramuñcan pāṇḍavo yudhi bhīṣmaṃ saṃchādayām āsa yathā megho divākaram 6 tena samyak praṇītāni śarajālāni bhārata patijagrāha gāṅgeyaḥ śataśo 'tha sahasraśaḥ 7 tathaiva śarajālāni bhīṣmeṇāstāni māriṣa ākāśe samadṛśyanta khagamānāṃ vrajā iva 8 nimeṣārdhāc ca kauneyaṃ bhīṣmaḥ śāṃtanavo yudhi adṛśyaṃ samare cakre śarajālena bhāgaśaḥ 9 tato yudhiṣṭhiro rājā kauravyasya mahātmanaḥ nārācaṃ preṣayām āsa kruddha āśīviṣopamam 10 asaṃprāptaṃ tatas taṃ tu kṣurapreṇa mahārathaḥ ciccheda samare rājan bhīṣmas tasya dhanuścyutam 11 taṃ tu chittvā raṇe bhīṣmo nārācaṃ kālasaṃmitam nijaghne kauravendrasya hayān kāñcanabhūṣaṇān 12 hatāśvaṃ tu rathaṃ tyaktvā dharmaputro yudhiṣṭhiraḥ āruroha rathaṃ tūrṇaṃ nakulasya mahātmanaḥ 13 yamāv api susaṃkruddhaḥ samāsādya raṇe tadā śaraiḥ saṃchādayām āsa bhīṣmaḥ parapuraṃjayaḥ 14 tau tu dṛṣṭvā mahārāja bhīṣmabāṇaprapīḍitau jagāmātha parāṃ cintāṃ bhīṣmasya vadhakāṅkṣayā 15 tato yudhiṣṭhiro vaśyān rājñas tān samacodayat bhīṣmaṃ śāṃtanavaṃ sarve nihateti suhṛdgaṇān 16 tatas te pārthivāḥ sarve śrutvā pārthasya bhāṣitam mahatā rathavaṃśena parivavruḥ pitāmaham 17 sa samantāt parivṛtaḥ pitā devavratas tava cikrīda dhanuṣā rājan pātayāno mahārathān 18 taṃ carantaṃ raṇe pārthā dadṛśuḥ kauravaṃ yudhi mṛgamadhyaṃ praviśyeva yathā siṃhaśiśuṃ vane 19 tarjayānaṃ raṇe śūrāṃs trāsayānaṃ ca sāyakaiḥ dṛṣṭvā tresur mahārāja siṃhaṃ mṛgagaṇā iva 20 raṇe bharata siṃhasya dadṛśuḥ kṣatriyā gatim agner vāyusahāyasya yathā kakṣaṃ didhakṣataḥ 21 śirāṃsi rathināṃ bhīṣmaḥ pātayām āsa saṃyuge tālebhya iva pakvāni phalāni kuśalo naraḥ 22 patadbhiś ca mahārāja śirobhir dharaṇītale babhūva tumulaḥ śabdaḥ patatām aśmanām iva 23 tasmiṃs tu tumule yuddhe vartamāne sudāruṇe sarveṣām eva sainyānām āsīd vyatikaro mahān 24 bhinneṣu teṣu vyūheṣu kṣatriyā itaretaram ekam ekaṃ samāhūya yuddhāyaivopatasthire 25 śikhaṇḍī tu samāsādya bharatānāṃ pitāmaham abhidudrāva vegena tiṣṭha tiṣṭheti cābravīt 26 anādṛtya tato bhīṣmas taṃ śikhaṇḍinam āhave prayayau sṛñjayān kruddhaḥ strītvaṃ cintya śikhaṇḍinaḥ 27 sṛñjayās tu tato hṛṣṭā dṛṣṭvā bhīṣmaṃ mahāratham siṃhanādān bahuvidhāṃś cakruḥ śaṅkhavimiśritān 28 tataḥ pravavṛte yuddhaṃ vyatiṣakta rathadvipam aparāṃ diśam āsthāya sthite savitari prabho 29 dhṛṣṭadyumno 'tha pāñcālyaḥ sātyakiś ca mahārathaḥ pīḍayantau bhṛśaṃ sainyaṃ śaktitomaravṛṣṭibhiḥ śastraiś ca bahubhī rājañ jaghnatus tāvakān raṇe 30 te hanyamānāḥ samare tāvakāḥ puruṣarṣabha āryāṃ yuddhe matiṃ kṛtvā na tyajanti sma saṃyugam yathotsāhaṃ ca samare jaghnur lokaṃ mahārathāḥ 31 tatrākrando mahān āsīt tāvakānāṃ mahātmanām vadhyatāṃ samare rājan pārṣatena mahātmanā 32 taṃ śrutvā ninadaṃ ghoraṃ tāvakānāṃ mahārathau vindānuvindāv āvantyau pārṣataṃ patyupasthitau 33 tau tasya turagān hatvā tvaramāṇau mahārathau chādayām āsatur ubhau śaravarṣeṇa pārṣatam 34 avaplutyātha pāñcālyo rathāt tūrṇaṃ mahābalaḥ āruroha rathaṃ tūrṇaṃ sātyakeḥ sumahātmanaḥ 35 tato yudhiṣṭhiro rājā mahatyā senayā vṛtaḥ āvantyau samare kruddhāv abhyayāt sa paraṃtapau 36 tathaiva tava putro 'pi sarvodyogena māriṣa vindānuvindāv āvantyau parivāryopatasthivān 37 arjunaś cāpi saṃkruddhaḥ kṣatriyān kṣatriyarṣabha ayodhayata saṃgrāme varja pāṇir ivāsurān 38 droṇaś ca samare kruddhaḥ putrasya priyakṛt tava vyadhamat sarvapāñcālāṃs tūlarāśim ivānalaḥ 39 duryodhana purogās tu putrās tava viśāṃ pate parivārya raṇe bhīṣmaṃ yuyudhuḥ pāṇḍavaiḥ saha 40 tato duryodhano rājā lohitāyati bhāskare abravīt tāvakān sarvāṃs tvaradhvam iti bhārata 41 yudhyatāṃ tu tathā teṣāṃ kurvatāṃ karma duṣkaram astaṃ girim athārūḍhe na prakāśati bhāskare 42 prāvartata nadī ghorā śoṇitaughataraṅgiṇī gomāyugaṇasaṃkīrṇā kṣaṇena rajanī mukhe 43 śivābhir aśivābhiś ca ruvadbhir bhairavaṃ ravam ghoram āyodhanaṃ jajñe bhūtasaṃgha samākulam 44 rākṣasāś ca piśācāś ca tathānye piśitāśanāḥ samantato vyadṛśyanta śataśo 'tha sahasraśaḥ 45 arjuno 'tha suśarmādīn rājñas tān sapadānugān vijitya pṛtanā madhye yayau svaśibiraṃ prati 46 yudhiṣṭhiro 'pi kauravyo bhrātṛbhyāṃ sahitas tadā yayau svaśibiraṃ rājā niśāyāṃ senayā vṛtaḥ 47 bhīmaseno 'pi rājendra duryodhanamukhān rathān avajitya tataḥ saṃkhye yayau svaśibiraṃ prati 48 duryodhano 'pi nṛpatiḥ parivārya mahāraṇe bhīṣmaṃ śāṃtanavaṃ tūrṇaṃ prayātaḥ śibiraṃ prati 49 droṇo drauṇiḥ kṛpaḥ śalyaḥ kṛtavarmā ca sātvataḥ parivārya camūṃ sarvāṃ prayayuḥ śibiraṃ prati 50 tathaiva sātyakī rājan dhṛṣṭadyumnaś ca pārṣataḥ parivārya raṇe yodhān yayatuḥ śibiraṃ prati 51 evam ete mahārāja tāvakāḥ pāṇḍavaiḥ saha paryavartanta sahitā niśākāle paraṃtapāḥ 52 tataḥ svaśibiraṃ gatvā pāṇḍavāḥ kuravas tathā nyaviśanta mahārāja pūjayantaḥ parasparam 53 rakṣāṃ kṛtvātmanaḥ śūrā nyasya gulmān yathāvidhi apanīya ca śalyāṃs te snātvā ca vividhair jalaiḥ 54 kṛtasvastyayanāḥ sarve saṃstūyantaś ca bandibhiḥ gītavāditraśabdena vyakrīḍanta yaśasvinaḥ 55 muhūrtam iva tat sarvam abhavat svargasaṃnibham na hi yuddhakathāṃ kāṃ cit tatra cakrur mahārathāḥ 56 te prasupte bale tatra pariśrānta jane nṛpa hastyaśvabahule rājan prekṣaṇīye babhūvatuḥ |