|
1
अर्जुन उवाच मथनुग्रहाय परमं गुह्यम अध्यात्मसंज्ञितम यत तवयॊक्तं वचस तेन मॊहॊ ऽयं विगतॊ मम 2 भवाप्ययौ हि भूतानां शरुतौ विस्तरशॊ मया तवत्तः कमलपत्राक्ष माहात्म्यम अपि चाव्ययम 3 एवम एतथ यदात्द तवम आत्मानं परमेश्वर थरष्टुम इच्छामि ते रूपम ऐश्वरं पुरुषॊत्तम 4 मन्यसे यथि तच छक्यं मया थरष्टुम इति परभॊ यॊगेश्वर ततॊ मे तवं थर्शयात्मानम अव्ययम 5 शरीभगवान उवाच पश्य मे पार्द रूपाणि शतशॊ ऽद सहस्रशः नानाविधानि थिव्यानि नानावर्णाकृतीनि च 6 पश्याथित्यान वसून रुथ्रान अश्विनौ मरुतस तदा बहून्य अथृष्टपूर्वाणि पश्याश्चर्याणि भारत 7 इहैकस्दं जगत कृत्स्नं पश्याथ्य सचराचरम मम थेहे गुडाकेश यच चान्यथ थरष्टुम इच्छसि 8 न तु मां शक्यसे थरष्टुम अनेनैव सवचक्षुषा थिव्यं थथामि ते चक्षुः पश्य मे यॊगम ऐश्वरम 9 संजय उवाच एवम उक्त्वा ततॊ राजन महायॊगेश्वरॊ हरिः थर्शयाम आस पार्दाय परमं रूपम ऐश्वरम 10 अनेकवक्त्रनयनम अनेकाथ्भुतथर्शनम अनेकथिव्याभरणं थिव्यानेकॊथ्यतायुधम 11 थिव्यमाल्याम्बरधरं थिव्यगन्धानुलेपनम सर्वाश्चर्यमयं थेवम अनन्तं विश्वतॊमुखम 12 थिवि सूर्यसहस्रस्य भवेथ युगपथ उत्दिता यथि भाः सथृशी सा सयाथ भासस तस्य महात्मनः 13 तत्रैकस्दं जगत कृत्स्नं परविभक्तम अनेकधा अपश्यथ थेवथेवस्य शरीरे पाण्डवस तथा 14 ततः स विस्मयाविष्टॊ हृष्टरॊमा धनंजयः परणम्य शिरसा थेवं कृताञ्जलिर अभाषत 15 अर्जुन उवाच पश्यामि थेवांस तव थेव थेहे; सर्वांस तदा भूतविशेषसंघान बरह्माणम ईशं कमलासनस्दम; ऋषींश च सर्वान उरगांश च थिव्यान 16 अनेकबाहूथरवक्त्रनेत्रं; पश्यामि तवा सर्वतॊ ऽनन्तरूपम नान्तं न मध्यं न पुनस तवाथिं; पश्यामि विश्वेश्वर विश्वरूप 17 किरीटिनं गथिनं चक्रिणं च; तेजॊराशिं सर्वतॊ थीप्तिमन्तम पश्यामि तवां थुर्निरीक्ष्यं समन्ताथ; थीप्तानलार्कथ्युतिम अप्रमेयम 18 तवम अक्षरं परमं वेथितव्यं; तवम अस्य विश्वस्य परं निधानम तवम अव्ययः शाश्वतधर्मगॊप्ता; सनातनस तवं पुरुषॊ मतॊ मे 19 अनाथिमध्यान्तम अनन्तवीर्यम; अनन्तबाहुं शशिसूर्यनेत्रम पश्यामि तवां थीप्तहुताशवक्त्रं; सवतेजसा विश्वम इथं तपन्तम 20 थयावापृदिव्यॊर इथम अन्तरं हि; वयाप्तं तवयैकेन थिशश च सर्वाः थृष्ट्वाथ्भुतं रूपम इथं तवॊग्रं; लॊकत्रयं परव्यदितं महात्मन 21 अमी हि तवा सुरसंघा विशन्ति; के चिथ भीताः पराञ्जलयॊ गृणन्ति सवस्तीत्य उक्त्वा महर्षिसिथ्धसंघाः; सतुवन्ति तवां सतुतिभिः पुष्कलाभिः 22 रुथ्राथित्या वसवॊ ये च साध्या; विश्वे ऽशविनौ मरुतश चॊष्मपाश च गन्धर्वयक्षासुरसिथ्धसंघा; वीक्षन्ते तवां विस्मिताश चैव सर्वे 23 रूपं महत ते बहुवक्त्रनेत्रं; महाबाहॊ बहुबाहूरुपाथम बहूथरं बहुथंष्ट्राकरालं; थृष्ट्वा लॊकाः परव्यदितास तदाहम 24 नभःस्पृशं थीप्तम अनेकवर्णं; वयात्ताननं थीप्तविशालनेत्रम थृष्ट्वा हि तवां परव्यदितान्तरात्मा; धृतिं न विन्थामि शमं च विष्णॊ 25 थंष्ट्राकरालानि च ते मुखानि; थृष्ट्वैव कालानलसंनिभानि थिशॊ न जाने न लभे च शर्म; परसीथ थेवेश जगन्निवास 26 अमी च तवां धृतराष्ट्रस्य पुत्राः; सर्वे सहैवावनिपालसंघैः भीष्मॊ थरॊणः सूतपुत्रस तदासौ; सहास्मथीयैर अपि यॊधमुख्यैः 27 वक्त्राणि ते तवरमाणा विशन्ति; थंष्ट्राकरालानि भयानकानि के चिथ विलग्ना थशनान्तरेषु; संथृश्यन्ते चूर्णितैर उत्तमाङ्गैः 28 यदा नथीनां बहवॊ ऽमबुवेगाः; समुथ्रम एवाभिमुखा थरवन्ति तदा तवामी नरलॊकवीरा; विशन्ति वक्त्राण्य अभिविज्वलन्ति 29 यदा परथीप्तं जवलनं पतंगा; विशन्ति नाशाय समृथ्धवेगाः तदैव नाशाय विशन्ति लॊकास; तवापि वक्त्राणि समृथ्धवेगाः 30 लेलिह्यसे गरसमानः समन्ताल; लॊकान समग्रान वथनैर जवलथ्भिः तेजॊभिर आपूर्य जगत समग्रं; भासस तवॊग्राः परतपन्ति विष्णॊ 31 आख्याहि मे कॊ भवान उग्ररूपॊ; नमॊ ऽसतु ते थेववर परसीथ विज्ञातुम इच्छामि भवन्तम आथ्यं; न हि परजानामि तव परवृत्तिम 32 शरीभगवान उवाच कालॊ ऽसमि लॊकक्षयकृत परवृथ्धॊ; लॊकान समाहर्तुम इह परवृत्तः ऋते ऽपि तवा न भविष्यन्ति सर्वे; ये ऽवस्दिताः परत्यनीकेषु यॊधाः 33 तस्मात तवम उत्तिष्ठ यशॊ लभस्व; जित्वा शत्रून भुङ्क्ष्व राज्यं समृथ्धम मयैवैते निहताः पूर्वम एव; निमित्तमात्रं भव सव्यसाचिन 34 थरॊणं च भीष्मं च जयथ्रदं च; कर्णं तदान्यान अपि यॊधवीरान मया हतांस तवं जहि मा वयदिष्ठा; युध्यस्व जेतासि रणे सपत्नान 35 संजय उवाच एतच छरुत्वा वचनं केशवस्य; कृताञ्जलिर वेपमानः किरीटी नमस्कृत्वा भूय एवाह कृष्णं; सगथ्गथं भीतभीतः परणम्य 36 अर्जुन उवाच सदाने हृषीकेश तव परकीर्त्या; जगत परहृष्यत्य अनुरज्यते च रक्षांसि भीतानि थिशॊ थरवन्ति; सर्वे नमस्यन्ति च सिथ्धसंघाः 37 कस्माच च ते न नमेरन महात्मन; गरीयसे बरह्मणॊ ऽपय आथिकर्त्रे अनन्त थेवेश जगन्निवास; तवम अक्षरं सथ असत तत्परं यत 38 तवम आथिथेवः पुरुषः पुराणस; तवम अस्य विश्वस्य परं निधानम वेत्तासि वेथ्यं च परं च धाम; तवया ततं विश्वम अनन्तरूप 39 वायुर यमॊ ऽगनिर वरुणः शशाङ्कः; परजापतिस तवं परपितामहश च नमॊ नमस ते ऽसतु सहस्रकृत्वः; पुनश च भूयॊ ऽपि नमॊ नमस ते 40 नमः पुरस्ताथ अद पृष्ठतस ते; नमॊ ऽसतु ते सर्वत एव सर्व अनन्तवीर्यामितविक्रमस तवं; सर्वं समाप्नॊषि ततॊ ऽसि सर्वः 41 सखेति मत्वा परसभं यथ उक्तं; हे कृष्ण हे याथव हे सखेति अजानता महिमानं तवेथं; मया परमाथात परणयेन वापि 42 यच चावहासार्दम असत्कृतॊ ऽसि; विहारशय्यासनभॊजनेषु एकॊ ऽद वाप्य अच्युत तत्समक्षं; तत कषामये तवाम अहम अप्रमेयम 43 पितासि लॊकस्य चराचरस्य; तवम अस्य पूज्यश च गुरुर गरीयान न तवत्समॊ ऽसत्य अभ्यधिकः कुतॊ ऽनयॊ; लॊकत्रये ऽपय अप्रतिमप्रभाव 44 तस्मात परणम्य परणिधाय कायं; परसाथये तवाम अहम ईशम ईड्यम पितेव पुत्रस्य सखेव सख्युः; परियः परियायार्हसि थेव सॊढुम 45 अथृष्टपूर्वं हृषितॊ ऽसमि थृष्ट्वा; भयेन च परव्यदितं मनॊ मे तथ एव मे थर्शय थेव रूपं; परसीथ थेवेश जगन्निवास 46 किरीटिनं गथिनं चक्रहस्तम; इच्छामि तवां थरष्टुम अहं तदैव तेनैव रूपेण चतुर्भुजेन; सहस्रबाहॊ भव विश्वमूर्ते 47 शरीभगवान उवाच मया परसन्नेन तवार्जुनेथं; रूपं परं थर्शितम आत्मयॊगात तेजॊमयं विश्वम अनन्तम; आथ्यं यन मे तवथन्येन न थृष्टपूर्वम 48 न वेथ यज्ञाध्ययनैर न थानैर; न च करियाभिर न तपॊभिर उग्रैः एवंरूपः शक्य अहं नृलॊके; थरष्टुं तवथन्येन कुरुप्रवीर 49 मा ते वयदा मा च विमूढभावॊ; थृष्ट्वा रूपं घॊरम ईथृङ ममेथम वयपेतभीः परीतमनाः पुनस तवं; तथ एव मे रूपम इथं परपश्य 50 संजय उवाच इत्य अर्जुनं वासुथेवस तदॊक्त्वा; सवकं रूपं थर्शयाम आस भूयः आश्वासयाम आस च भीतम एनं; भूत्वा पुनः सौम्यवपुर महात्मा 51 अर्जुन उवाच थृष्ट्वेथं मानुषं रूपं तव सौम्यं जनार्थन इथानीम अस्मि संवृत्तः सचेताः परकृतिं गतः 52 शरीभगवान उवाच सुथुर्थर्शम इथं रूपं थृष्टवान असि यन मम थेवा अप्य अस्य रूपस्य नित्यं थर्शनकाङ्क्षिणः 53 नाहं वेथैर न तपसा न थानेन न चेज्यया शक्य एवंविधॊ थरष्टुं थृष्टवान असि मां यदा 54 भक्त्या तव अनन्यया शक्य अहम एवंविधॊ ऽरजुन जञातुं थरष्टुं च तत्त्वेन परवेष्टुं च परंतप 55 मत्कर्मकृन मत्परमॊ मथ्भक्तः सङ्गवर्जितः निर्वैरः सर्वभूतेषु यः स माम एति पाण्डव |
1
arjuna uvāca madanugrahāya paramaṃ guhyam adhyātmasaṃjñitam yat tvayoktaṃ vacas tena moho 'yaṃ vigato mama 2 bhavāpyayau hi bhūtānāṃ śrutau vistaraśo mayā tvattaḥ kamalapatrākṣa māhātmyam api cāvyayam 3 evam etad yathāttha tvam ātmānaṃ parameśvara draṣṭum icchāmi te rūpam aiśvaraṃ puruṣottama 4 manyase yadi tac chakyaṃ mayā draṣṭum iti prabho yogeśvara tato me tvaṃ darśayātmānam avyayam 5 śrībhagavān uvāca paśya me pārtha rūpāṇi śataśo 'tha sahasraśaḥ nānāvidhāni divyāni nānāvarṇākṛtīni ca 6 paśyādityān vasūn rudrān aśvinau marutas tathā bahūny adṛṣṭapūrvāṇi paśyāścaryāṇi bhārata 7 ihaikasthaṃ jagat kṛtsnaṃ paśyādya sacarācaram mama dehe guḍākeśa yac cānyad draṣṭum icchasi 8 na tu māṃ śakyase draṣṭum anenaiva svacakṣuṣā divyaṃ dadāmi te cakṣuḥ paśya me yogam aiśvaram 9 saṃjaya uvāca evam uktvā tato rājan mahāyogeśvaro hariḥ darśayām āsa pārthāya paramaṃ rūpam aiśvaram 10 anekavaktranayanam anekādbhutadarśanam anekadivyābharaṇaṃ divyānekodyatāyudham 11 divyamālyāmbaradharaṃ divyagandhānulepanam sarvāścaryamayaṃ devam anantaṃ viśvatomukham 12 divi sūryasahasrasya bhaved yugapad utthitā yadi bhāḥ sadṛśī sā syād bhāsas tasya mahātmanaḥ 13 tatraikasthaṃ jagat kṛtsnaṃ pravibhaktam anekadhā apaśyad devadevasya śarīre pāṇḍavas tadā 14 tataḥ sa vismayāviṣṭo hṛṣṭaromā dhanaṃjayaḥ praṇamya śirasā devaṃ kṛtāñjalir abhāṣata 15 arjuna uvāca paśyāmi devāṃs tava deva dehe; sarvāṃs tathā bhūtaviśeṣasaṃghān brahmāṇam īśaṃ kamalāsanastham; ṛṣīṃś ca sarvān uragāṃś ca divyān 16 anekabāhūdaravaktranetraṃ; paśyāmi tvā sarvato 'nantarūpam nāntaṃ na madhyaṃ na punas tavādiṃ; paśyāmi viśveśvara viśvarūpa 17 kirīṭinaṃ gadinaṃ cakriṇaṃ ca; tejorāśiṃ sarvato dīptimantam paśyāmi tvāṃ durnirīkṣyaṃ samantād; dīptānalārkadyutim aprameyam 18 tvam akṣaraṃ paramaṃ veditavyaṃ; tvam asya viśvasya paraṃ nidhānam tvam avyayaḥ śāśvatadharmagoptā; sanātanas tvaṃ puruṣo mato me 19 anādimadhyāntam anantavīryam; anantabāhuṃ śaśisūryanetram paśyāmi tvāṃ dīptahutāśavaktraṃ; svatejasā viśvam idaṃ tapantam 20 dyāvāpṛthivyor idam antaraṃ hi; vyāptaṃ tvayaikena diśaś ca sarvāḥ dṛṣṭvādbhutaṃ rūpam idaṃ tavograṃ; lokatrayaṃ pravyathitaṃ mahātman 21 amī hi tvā surasaṃghā viśanti; ke cid bhītāḥ prāñjalayo gṛṇanti svastīty uktvā maharṣisiddhasaṃghāḥ; stuvanti tvāṃ stutibhiḥ puṣkalābhiḥ 22 rudrādityā vasavo ye ca sādhyā; viśve 'śvinau marutaś coṣmapāś ca gandharvayakṣāsurasiddhasaṃghā; vīkṣante tvāṃ vismitāś caiva sarve 23 rūpaṃ mahat te bahuvaktranetraṃ; mahābāho bahubāhūrupādam bahūdaraṃ bahudaṃṣṭrākarālaṃ; dṛṣṭvā lokāḥ pravyathitās tathāham 24 nabhaḥspṛśaṃ dīptam anekavarṇaṃ; vyāttānanaṃ dīptaviśālanetram dṛṣṭvā hi tvāṃ pravyathitāntarātmā; dhṛtiṃ na vindāmi śamaṃ ca viṣṇo 25 daṃṣṭrākarālāni ca te mukhāni; dṛṣṭvaiva kālānalasaṃnibhāni diśo na jāne na labhe ca śarma; prasīda deveśa jagannivāsa 26 amī ca tvāṃ dhṛtarāṣṭrasya putrāḥ; sarve sahaivāvanipālasaṃghaiḥ bhīṣmo droṇaḥ sūtaputras tathāsau; sahāsmadīyair api yodhamukhyaiḥ 27 vaktrāṇi te tvaramāṇā viśanti; daṃṣṭrākarālāni bhayānakāni ke cid vilagnā daśanāntareṣu; saṃdṛśyante cūrṇitair uttamāṅgaiḥ 28 yathā nadīnāṃ bahavo 'mbuvegāḥ; samudram evābhimukhā dravanti tathā tavāmī naralokavīrā; viśanti vaktrāṇy abhivijvalanti 29 yathā pradīptaṃ jvalanaṃ pataṃgā; viśanti nāśāya samṛddhavegāḥ tathaiva nāśāya viśanti lokās; tavāpi vaktrāṇi samṛddhavegāḥ 30 lelihyase grasamānaḥ samantāl; lokān samagrān vadanair jvaladbhiḥ tejobhir āpūrya jagat samagraṃ; bhāsas tavogrāḥ pratapanti viṣṇo 31 ākhyāhi me ko bhavān ugrarūpo; namo 'stu te devavara prasīda vijñātum icchāmi bhavantam ādyaṃ; na hi prajānāmi tava pravṛttim 32 śrībhagavān uvāca kālo 'smi lokakṣayakṛt pravṛddho; lokān samāhartum iha pravṛttaḥ ṛte 'pi tvā na bhaviṣyanti sarve; ye 'vasthitāḥ pratyanīkeṣu yodhāḥ 33 tasmāt tvam uttiṣṭha yaśo labhasva; jitvā śatrūn bhuṅkṣva rājyaṃ samṛddham mayaivaite nihatāḥ pūrvam eva; nimittamātraṃ bhava savyasācin 34 droṇaṃ ca bhīṣmaṃ ca jayadrathaṃ ca; karṇaṃ tathānyān api yodhavīrān mayā hatāṃs tvaṃ jahi mā vyathiṣṭhā; yudhyasva jetāsi raṇe sapatnān 35 saṃjaya uvāca etac chrutvā vacanaṃ keśavasya; kṛtāñjalir vepamānaḥ kirīṭī namaskṛtvā bhūya evāha kṛṣṇaṃ; sagadgadaṃ bhītabhītaḥ praṇamya 36 arjuna uvāca sthāne hṛṣīkeśa tava prakīrtyā; jagat prahṛṣyaty anurajyate ca rakṣāṃsi bhītāni diśo dravanti; sarve namasyanti ca siddhasaṃghāḥ 37 kasmāc ca te na nameran mahātman; garīyase brahmaṇo 'py ādikartre ananta deveśa jagannivāsa; tvam akṣaraṃ sad asat tatparaṃ yat 38 tvam ādidevaḥ puruṣaḥ purāṇas; tvam asya viśvasya paraṃ nidhānam vettāsi vedyaṃ ca paraṃ ca dhāma; tvayā tataṃ viśvam anantarūpa 39 vāyur yamo 'gnir varuṇaḥ śaśāṅkaḥ; prajāpatis tvaṃ prapitāmahaś ca namo namas te 'stu sahasrakṛtvaḥ; punaś ca bhūyo 'pi namo namas te 40 namaḥ purastād atha pṛṣṭhatas te; namo 'stu te sarvata eva sarva anantavīryāmitavikramas tvaṃ; sarvaṃ samāpnoṣi tato 'si sarvaḥ 41 sakheti matvā prasabhaṃ yad uktaṃ; he kṛṣṇa he yādava he sakheti ajānatā mahimānaṃ tavedaṃ; mayā pramādāt praṇayena vāpi 42 yac cāvahāsārtham asatkṛto 'si; vihāraśayyāsanabhojaneṣu eko 'tha vāpy acyuta tatsamakṣaṃ; tat kṣāmaye tvām aham aprameyam 43 pitāsi lokasya carācarasya; tvam asya pūjyaś ca gurur garīyān na tvatsamo 'sty abhyadhikaḥ kuto 'nyo; lokatraye 'py apratimaprabhāva 44 tasmāt praṇamya praṇidhāya kāyaṃ; prasādaye tvām aham īśam īḍyam piteva putrasya sakheva sakhyuḥ; priyaḥ priyāyārhasi deva soḍhum 45 adṛṣṭapūrvaṃ hṛṣito 'smi dṛṣṭvā; bhayena ca pravyathitaṃ mano me tad eva me darśaya deva rūpaṃ; prasīda deveśa jagannivāsa 46 kirīṭinaṃ gadinaṃ cakrahastam; icchāmi tvāṃ draṣṭum ahaṃ tathaiva tenaiva rūpeṇa caturbhujena; sahasrabāho bhava viśvamūrte 47 śrībhagavān uvāca mayā prasannena tavārjunedaṃ; rūpaṃ paraṃ darśitam ātmayogāt tejomayaṃ viśvam anantam; ādyaṃ yan me tvadanyena na dṛṣṭapūrvam 48 na veda yajñādhyayanair na dānair; na ca kriyābhir na tapobhir ugraiḥ evaṃrūpaḥ śakya ahaṃ nṛloke; draṣṭuṃ tvadanyena kurupravīra 49 mā te vyathā mā ca vimūḍhabhāvo; dṛṣṭvā rūpaṃ ghoram īdṛṅ mamedam vyapetabhīḥ prītamanāḥ punas tvaṃ; tad eva me rūpam idaṃ prapaśya 50 saṃjaya uvāca ity arjunaṃ vāsudevas tathoktvā; svakaṃ rūpaṃ darśayām āsa bhūyaḥ āśvāsayām āsa ca bhītam enaṃ; bhūtvā punaḥ saumyavapur mahātmā 51 arjuna uvāca dṛṣṭvedaṃ mānuṣaṃ rūpaṃ tava saumyaṃ janārdana idānīm asmi saṃvṛttaḥ sacetāḥ prakṛtiṃ gataḥ 52 śrībhagavān uvāca sudurdarśam idaṃ rūpaṃ dṛṣṭavān asi yan mama devā apy asya rūpasya nityaṃ darśanakāṅkṣiṇaḥ 53 nāhaṃ vedair na tapasā na dānena na cejyayā śakya evaṃvidho draṣṭuṃ dṛṣṭavān asi māṃ yathā 54 bhaktyā tv ananyayā śakya aham evaṃvidho 'rjuna jñātuṃ draṣṭuṃ ca tattvena praveṣṭuṃ ca paraṃtapa 55 matkarmakṛn matparamo madbhaktaḥ saṅgavarjitaḥ nirvairaḥ sarvabhūteṣu yaḥ sa mām eti pāṇḍava |