|
1
[धृ] अक्षौहिण्यॊ थशैकां च वयूढां थृष्ट्वा युधिष्ठिरः कदम अल्पेन सैन्येन परत्यव्यूहत पाण्डवः 2 यॊ वेथ मानुषं वयूहं थैवं गान्धर्वम आसुरम कदं भीष्मं स कौन्तेयः परत्यव्यूहत पाण्डवः 3 [स] धार्तराष्ट्राण्य अनीकानि थृष्ट्वा वयूढानि पाण्डवः अभ्यभाषत धर्मात्मा धर्मराजॊ धनंजयम 4 महर्षेर वचनात तात वेथयन्ति बृहस्पतेः संहतान यॊधयेथ अल्पान कामं विस्तारयेथ बहून 5 सूचीमुखम अनीकं सयाथ अल्पानां बहुभिः सह अस्माकं च तदा सैन्यम अल्पीयः सुतरां परैः 6 एतथ वचनम आज्ञाय महर्षेर वयूह पाण्डव तच छरुत्वा धर्मराजस्य परत्यभाषत फल्गुणः 7 एष वयूहामि ते राजन वयूहं परमथुर्जयम अचलं नाम वज्राख्यं विहितं वज्रपाणिना 8 यः स वात इवॊथ्धूतः समरे थुःसहः परैः स नः पुरॊ यॊत्स्यति वै भीमः परहरतां वरः 9 तेजांसि रिपुसैन्यानां मृथ्नन पुरुषसत्तमः अग्रे ऽगरणीर यास्यति नॊ युथ्धॊपाय विचक्षणः 10 यं थृष्ट्वा पार्दिवाः सर्वे थुर्यॊधन पुरॊगमाः निवर्तिष्यन्ति संभ्रान्ताः सिंहं कषुथ्रमृगा इव 11 तं सर्वे संश्रयिष्यामः पराकारम अकुतॊभयम भीमं परहरतां शरेष्ठं वज्रपाणिम इवामराः 12 न हि सॊ ऽसति पुमाँल लॊके यः संक्रुथ्धं वृकॊथरम थरष्टुम अत्युग्र कर्माणं विषहेत नरर्षभम 13 भीमसेनॊ गथां बिभ्रथ वज्रसारमयीं थृढाम चरन वेगेन महता समुथ्रम अपि शॊषयेत 14 केकया धृष्टकेतुश च चेकितानश च वीर्यवान एत तिष्ठन्ति सामात्याः परेक्षकास ते नरेश्वर 15 धृतराष्ट्रस्य थायाथा इति बीभत्सुर अब्रवीत बरुवाणं तु तदा पार्दं सर्वसैन्यानि मारिष अपूजयंस तथा वाग्भिर अनुकूलाभिर आहवे 16 एवम उक्त्वा महाबाहुस तदा चक्रे धनंजयः वयूह्य तानि बलान्य आशु परययौ फल्गुनस तथा 17 संप्रयातान कुरून थृष्ट्वा पाण्डवानां महाचमूः गङ्गेव पूर्णा सतिमिता सयन्थमाना वयथृश्यत 18 भीमसेनॊ ऽगरणीस तेषां धृष्टथ्युम्नश च पार्षतः नकुलः सहथेवश च धृष्टकेतुश च वीर्यवान 19 समुथ्यॊज्य ततः पश्चाथ राजाप्य अक्षौहिणी वृतः भरातृभिः सह पुत्रैश च सॊ ऽभयरक्षत पृष्ठतः 20 चक्ररक्षौ तु भीमस्य माथ्रीपुत्रौ महाथ्युती थरौपथेयाः स सौभथ्राः पृष्ठगॊपास तरस्विनः 21 धृष्टथ्युम्नश च पाञ्चाल्यस तेषां गॊप्ता महारदः सहितः पृतना शूरै रदमुख्यैः परभथ्रकैः 22 शिखण्डी तु ततः पश्चाथ अर्जुनेनाभिरक्षितः यत्तॊ भीष्मविनाशाय परययौ भरतर्षभ 23 पृष्ठगॊपॊ ऽरजुनस्यापि युयुधानॊ महारदः चक्ररक्षौ तु पाञ्चाल्यौ युधामन्यूत्तमौजसौ 24 राजा तु मध्यमानीके कुन्तीपुत्रॊ युधिष्ठिरः बृहथ्भिः कुञ्जरैर मत्तैश चलथ्भिर अचलैर इव 25 अक्षौहिण्या च पाञ्चाल्यॊ यज्ञसेनॊ महामनाः विराटम अन्वयात पश्चात पाण्डवार्दे पराक्रमी 26 तेषाम आथित्यचन्थ्राभाः कनकॊत्तम भूषणाः नाना चिह्नधरा राजन रदेष्व आसन महाध्वजाः 27 समुत्सर्प्य ततः पश्चाथ धृष्टथ्युम्नॊ महारदः भरातृभिः सह पुत्रैश च सॊ ऽभयरक्षथ युधिष्ठिरम 28 तवथीयानां परेषां च रदेषु विविधान धवजान अभिभूयार्जुनस्यैकॊ धवजस तस्दौ महाकपिः 29 पाथातास तव अग्रतॊ ऽगच्छन्न असि शक्त्यृष्टि पाणयः अनेकशतसाहस्रा भीमसेनस्य रक्षिणः 30 वारणा थशसाहस्राः परभिन्नकरटा मुखाः शूरा हेममयैर जालैर थीप्यमाना इवाचलाः 31 कषरन्त इव जीमूता मथार्थ्राः पथ्मगन्धिनः राजानम अन्वयुः पश्चाच चलन्त इव पर्वताः 32 भीमसेनॊ गथां भीमां परकर्षन परिघॊपमाम परचकर्ष महत सैन्यं थुराधर्षॊ महामनाः 33 तम अर्कम इव थुष्प्रेक्ष्यं तपन्तं रश्मिमालिनम न शेकुः सर्वतॊ यॊधाः परतिवीक्षितुम अन्तिके 34 वज्रॊ नामैष तु वयूहॊ थुर्भिथः सर्वतॊ मुखः चापविथ्युथ धवजॊ घॊरॊ गुप्तॊ गाण्डीवधन्वना 35 यं परतिव्यूह्य तिष्ठन्ति पाण्डवास तव वाहिनीम अजेयॊ मानुषे लॊके पाण्डवैर अभिरक्षितः 36 संध्यां तिष्ठत्सु सैन्येषु सूर्यस्यॊथयनं परति परावात स पृषतॊ वायुर अनभ्रे सतनयित्नुमान 37 विष्वग वाताश च वान्त्य उग्रा नीचैः शर्कर कर्षिणः रजश चॊथ्धूयमानं तु तमसाच छाथयज जगत 38 पपात महती चॊल्का पराङ्मुखी भरतर्षभ उथ्यन्तं सूर्यम आहत्य वयशीर्यत महास्वना 39 अद सज्जीयमानेषु सैन्येषु भरतर्षभ निष्प्रभॊ ऽभयुथितात सूर्यः स घॊषॊ भूश चचाल ह वयशीर्यत स नाथा च तथा भरतसत्तम 40 निर्घाता बहवॊ राजन थिक्षु सर्वासु चाभवन पराथुरासीथ रजस तीव्रं न पराज्ञायत किं चन 41 धवजानां धूयमानानां सहसा मातरिश्वना किङ्किणीजालनथ्धानां काञ्चनस्रग्वतां रवैः 42 महतां स पताकानाम आथित्यसमतेजसाम सर्वं झण झणी भूतम आसीत तालवनेष्व इव 43 एवं ते पुरुषव्याघ्राः पाण्डवा युथ्धनन्थिनः वयवस्दिताः परतिव्यूह्य तव पुत्रस्य वाहिनीम 44 सरंसन्त इव मज्जानॊ यॊधानां भरतर्षभ थृष्ट्वाग्रतॊ भीमसेनं गथापाणिम अवस्दितम |
1
[dhṛ] akṣauhiṇyo daśaikāṃ ca vyūḍhāṃ dṛṣṭvā yudhiṣṭhiraḥ katham alpena sainyena pratyavyūhata pāṇḍavaḥ 2 yo veda mānuṣaṃ vyūhaṃ daivaṃ gāndharvam āsuram kathaṃ bhīṣmaṃ sa kaunteyaḥ pratyavyūhata pāṇḍavaḥ 3 [s] dhārtarāṣṭrāṇy anīkāni dṛṣṭvā vyūḍhāni pāṇḍavaḥ abhyabhāṣata dharmātmā dharmarājo dhanaṃjayam 4 maharṣer vacanāt tāta vedayanti bṛhaspateḥ saṃhatān yodhayed alpān kāmaṃ vistārayed bahūn 5 sūcīmukham anīkaṃ syād alpānāṃ bahubhiḥ saha asmākaṃ ca tathā sainyam alpīyaḥ sutarāṃ paraiḥ 6 etad vacanam ājñāya maharṣer vyūha pāṇḍava tac chrutvā dharmarājasya pratyabhāṣata phalguṇaḥ 7 eṣa vyūhāmi te rājan vyūhaṃ paramadurjayam acalaṃ nāma vajrākhyaṃ vihitaṃ vajrapāṇinā 8 yaḥ sa vāta ivoddhūtaḥ samare duḥsahaḥ paraiḥ sa naḥ puro yotsyati vai bhīmaḥ praharatāṃ varaḥ 9 tejāṃsi ripusainyānāṃ mṛdnan puruṣasattamaḥ agre 'graṇīr yāsyati no yuddhopāya vicakṣaṇaḥ 10 yaṃ dṛṣṭvā pārthivāḥ sarve duryodhana purogamāḥ nivartiṣyanti saṃbhrāntāḥ siṃhaṃ kṣudramṛgā iva 11 taṃ sarve saṃśrayiṣyāmaḥ prākāram akutobhayam bhīmaṃ praharatāṃ śreṣṭhaṃ vajrapāṇim ivāmarāḥ 12 na hi so 'sti pumāṁl loke yaḥ saṃkruddhaṃ vṛkodaram draṣṭum atyugra karmāṇaṃ viṣaheta nararṣabham 13 bhīmaseno gadāṃ bibhrad vajrasāramayīṃ dṛḍhām caran vegena mahatā samudram api śoṣayet 14 kekayā dhṛṣṭaketuś ca cekitānaś ca vīryavān eta tiṣṭhanti sāmātyāḥ prekṣakās te nareśvara 15 dhṛtarāṣṭrasya dāyādā iti bībhatsur abravīt bruvāṇaṃ tu tathā pārthaṃ sarvasainyāni māriṣa apūjayaṃs tadā vāgbhir anukūlābhir āhave 16 evam uktvā mahābāhus tathā cakre dhanaṃjayaḥ vyūhya tāni balāny āśu prayayau phalgunas tadā 17 saṃprayātān kurūn dṛṣṭvā pāṇḍavānāṃ mahācamūḥ gaṅgeva pūrṇā stimitā syandamānā vyadṛśyata 18 bhīmaseno 'graṇīs teṣāṃ dhṛṣṭadyumnaś ca pārṣataḥ nakulaḥ sahadevaś ca dhṛṣṭaketuś ca vīryavān 19 samudyojya tataḥ paścād rājāpy akṣauhiṇī vṛtaḥ bhrātṛbhiḥ saha putraiś ca so 'bhyarakṣata pṛṣṭhataḥ 20 cakrarakṣau tu bhīmasya mādrīputrau mahādyutī draupadeyāḥ sa saubhadrāḥ pṛṣṭhagopās tarasvinaḥ 21 dhṛṣṭadyumnaś ca pāñcālyas teṣāṃ goptā mahārathaḥ sahitaḥ pṛtanā śūrai rathamukhyaiḥ prabhadrakaiḥ 22 śikhaṇḍī tu tataḥ paścād arjunenābhirakṣitaḥ yatto bhīṣmavināśāya prayayau bharatarṣabha 23 pṛṣṭhagopo 'rjunasyāpi yuyudhāno mahārathaḥ cakrarakṣau tu pāñcālyau yudhāmanyūttamaujasau 24 rājā tu madhyamānīke kuntīputro yudhiṣṭhiraḥ bṛhadbhiḥ kuñjarair mattaiś caladbhir acalair iva 25 akṣauhiṇyā ca pāñcālyo yajñaseno mahāmanāḥ virāṭam anvayāt paścāt pāṇḍavārthe parākramī 26 teṣām ādityacandrābhāḥ kanakottama bhūṣaṇāḥ nānā cihnadharā rājan ratheṣv āsan mahādhvajāḥ 27 samutsarpya tataḥ paścād dhṛṣṭadyumno mahārathaḥ bhrātṛbhiḥ saha putraiś ca so 'bhyarakṣad yudhiṣṭhiram 28 tvadīyānāṃ pareṣāṃ ca ratheṣu vividhān dhvajān abhibhūyārjunasyaiko dhvajas tasthau mahākapiḥ 29 pādātās tv agrato 'gacchann asi śaktyṛṣṭi pāṇayaḥ anekaśatasāhasrā bhīmasenasya rakṣiṇaḥ 30 vāraṇā daśasāhasrāḥ prabhinnakaraṭā mukhāḥ śūrā hemamayair jālair dīpyamānā ivācalāḥ 31 kṣaranta iva jīmūtā madārdrāḥ padmagandhinaḥ rājānam anvayuḥ paścāc calanta iva parvatāḥ 32 bhīmaseno gadāṃ bhīmāṃ prakarṣan parighopamām pracakarṣa mahat sainyaṃ durādharṣo mahāmanāḥ 33 tam arkam iva duṣprekṣyaṃ tapantaṃ raśmimālinam na śekuḥ sarvato yodhāḥ prativīkṣitum antike 34 vajro nāmaiṣa tu vyūho durbhidaḥ sarvato mukhaḥ cāpavidyud dhvajo ghoro gupto gāṇḍīvadhanvanā 35 yaṃ prativyūhya tiṣṭhanti pāṇḍavās tava vāhinīm ajeyo mānuṣe loke pāṇḍavair abhirakṣitaḥ 36 saṃdhyāṃ tiṣṭhatsu sainyeṣu sūryasyodayanaṃ prati prāvāt sa pṛṣato vāyur anabhre stanayitnumān 37 viṣvag vātāś ca vānty ugrā nīcaiḥ śarkara karṣiṇaḥ rajaś coddhūyamānaṃ tu tamasāc chādayaj jagat 38 papāta mahatī colkā prāṅmukhī bharatarṣabha udyantaṃ sūryam āhatya vyaśīryata mahāsvanā 39 atha sajjīyamāneṣu sainyeṣu bharatarṣabha niṣprabho 'bhyuditāt sūryaḥ sa ghoṣo bhūś cacāla ha vyaśīryata sa nādā ca tadā bharatasattama 40 nirghātā bahavo rājan dikṣu sarvāsu cābhavan prādurāsīd rajas tīvraṃ na prājñāyata kiṃ cana 41 dhvajānāṃ dhūyamānānāṃ sahasā mātariśvanā kiṅkiṇījālanaddhānāṃ kāñcanasragvatāṃ ravaiḥ 42 mahatāṃ sa patākānām ādityasamatejasām sarvaṃ jhaṇa jhaṇī bhūtam āsīt tālavaneṣv iva 43 evaṃ te puruṣavyāghrāḥ pāṇḍavā yuddhanandinaḥ vyavasthitāḥ prativyūhya tava putrasya vāhinīm 44 sraṃsanta iva majjāno yodhānāṃ bharatarṣabha dṛṣṭvāgrato bhīmasenaṃ gadāpāṇim avasthitam |