|
1
भीष्म उवाच ततॊ हलहलाशब्थॊ थिवि राजन महान अभूत परस्वापं भीष्म मा सराक्षीर इति कौरवनन्थन 2 अयुञ्जम एव चैवाहं तथ अस्त्रं भृगुनन्थने परस्वापं मां परयुञ्जानं नारथॊ वाक्यम अब्रवीत 3 एते वियति कौरव्य थिवि थेवगणाः सदिताः ते तवां निवारयन्त्य अथ्य परस्वापं मा परयॊजय 4 रामस तपस्वी बरह्मण्यॊ बराह्मणश च गुरुश च ते तस्यावमानं कौरव्य मा सम कार्षीः कदं चन 5 ततॊ ऽपश्यं थिविष्ठान वै तान अष्टौ बरह्मवाथिनः ते मां समयन्तॊ राजेन्थ्र शनकैर इथम अब्रुवन 6 यदाह भरतश्रेष्ठ नारथस तत तदा कुरु एतथ धि परमं शरेयॊ लॊकानां भरतर्षभ 7 ततश च परतिसंहृत्य तथ अस्त्रं सवापनं मृधे बरह्मास्त्रं थीपयां चक्रे तस्मिन युधि यदाविधि 8 ततॊ रामॊ रुषितॊ राजपुत्र; थृष्ट्वा तथ अस्त्रं विनिवर्तितं वै जितॊ ऽसमि भीष्मेण सुमन्थबुथ्धिर; इत्य एव वाक्यं सहसा वयमुञ्चत 9 ततॊ ऽपश्यत पितरं जामथग्न्यः; पितुस तदा पितरं तस्य चान्यम त एवैनं संपरिवार्य तस्दुर; ऊचुश चैनं सान्त्वपूर्वं तथानीम 10 मा समैवं साहसं वत्स पुनः कार्षीः कदं चन भीष्मेण संयुगं गन्तुं कषत्रियेण विशेषतः 11 कषत्रियस्य तु धर्मॊ ऽयं यथ युथ्धं भृगुनन्थन सवाध्यायॊ वरतचर्या च बराह्मणानां परं धनम 12 इथं निमित्ते कस्मिंश चिथ अस्माभिर उपमन्त्रितम शस्त्रधारणम अत्युग्रं तच च कार्यं कृतं तवया 13 वत्स पर्याप्तम एतावथ भीष्मेण सह संयुगे विमर्थस ते महाबाहॊ वयपयाहि रणाथ इतः 14 पर्याप्तम एतथ भथ्रं ते तव कार्मुकधारणम विसर्जयैतथ थुर्धर्ष तपस तप्यस्व भार्गव 15 एष भीष्मः शांतनवॊ थेवैः सर्वैर निवारितः निवर्तस्व रणाथ अस्माथ इति चैव परचॊथितः 16 रामेण सह मा यॊत्सीर गुरुणेति पुनः पुनः न हि रामॊ रणे जेतुं तवया नयाय्यः कुरूथ्वह मानं कुरुष्व गाङ्गेय बराह्मणस्य रणाजिरे 17 वयं तु गुरवस तुभ्यं ततस तवां वारयामहे भीष्मॊ वसूनाम अन्यतमॊ थिष्ट्या जीवसि पुत्रक 18 गाङ्गेयः शंतनॊः पुत्रॊ वसुर एष महायशाः कदं तवया रणे जेतुं राम शक्यॊ निवर्त वै 19 अर्जुनः पाण्डवश्रेष्ठः पुरंथरसुतॊ बली नरः परजापतिर वीरः पूर्वथेवः सनातनः 20 सव्यसाचीति विख्यातस तरिषु लॊकेषु वीर्यवान भीष्ममृत्युर यदाकालं विहितॊ वै सवयम्भुवा 21 एवम उक्तः स पितृभिः पितॄन रामॊ ऽबरवीथ इथम नाहं युधि निवर्तेयम इति मे वरतम आहितम 22 न निवर्तितपूर्वं च कथा चिथ रणमूधनि निवर्त्यताम आपगेयः कामयुथ्धात पितामहाः न तव अहं विनिवर्तिष्ये युथ्धाथ अस्मात कदं चन 23 ततस ते मुनयॊ राजन्न ऋचीकप्रमुखास तथा नारथेनैव सहिताः समागम्येथम अब्रुवन 24 निवर्तस्व रणात तात मानयस्व थविजॊत्तमान नेत्य अवॊचम अहं तांश च कषत्रधर्मव्यपेक्षया 25 मम वरतम इथं लॊके नाहं युथ्धात कदं चन विमुखॊ विनिवर्तेयं पृष्ठतॊ ऽभयाहतः शरैः 26 नाहं लॊभान न कार्पण्यान न भयान नार्दकारणात तयजेयं शाश्वतं धर्मम इति मे निश्चिता मतिः 27 ततस ते मुनयः सर्वे नारथप्रमुखा नृप भागीरदी च मे माता रणमध्यं परपेथिरे 28 तदैवात्तशरॊ धन्वी तदैव थृढनिश्चयः सदितॊ ऽहम आहवे यॊथ्धुं ततस ते रामम अब्रुवन समेत्य सहिता भूयः समरे भृगुनन्थनम 29 नावनीतं हि हृथयं विप्राणां शाम्य भार्गव राम राम निवर्तस्व युथ्धाथ अस्माथ थविजॊत्तम अवध्यॊ हि तवया भीष्मस तवं च भीष्मस्य भार्गव 30 एवं बरुवन्तस ते सर्वे परतिरुध्य रणाजिरम नयासयां चक्रिरे शस्त्रं पितरॊ भृगुनन्थनम 31 ततॊ ऽहं पुनर एवाद तान अष्टौ बरह्मवाथिनः अथ्राक्षं थीप्यमानान वै गरहान अष्टाव इवॊथितान 32 ते मां सप्रणयं वाक्यम अब्रुवन समरे सदितम परैहि रामं महाबाहॊ गुरुं लॊकहितं कुरु 33 थृष्ट्वा निवर्तितं रामं सुहृथ्वाक्येन तेन वै लॊकानां च हितं कुर्वन्न अहम अप्य आथथे वचः 34 ततॊ ऽहं रामम आसाथ्य ववन्थे भृशविक्षतः रामश चाभ्युत्स्मयन परेम्णा माम उवाच महातपाः 35 तवत्समॊ नास्ति लॊके ऽसमिन कषत्रियः पृदिवीचरः गम्यतां भीष्म युथ्धे ऽसमिंस तॊषितॊ ऽहं भृशं तवया 36 मम चैव समक्षं तां कन्याम आहूय भार्गवः उवाच थीनया वाचा मध्ये तेषां तपस्विनाम |
1
bhīṣma uvāca tato halahalāśabdo divi rājan mahān abhūt prasvāpaṃ bhīṣma mā srākṣīr iti kauravanandana 2 ayuñjam eva caivāhaṃ tad astraṃ bhṛgunandane prasvāpaṃ māṃ prayuñjānaṃ nārado vākyam abravīt 3 ete viyati kauravya divi devagaṇāḥ sthitāḥ te tvāṃ nivārayanty adya prasvāpaṃ mā prayojaya 4 rāmas tapasvī brahmaṇyo brāhmaṇaś ca guruś ca te tasyāvamānaṃ kauravya mā sma kārṣīḥ kathaṃ cana 5 tato 'paśyaṃ diviṣṭhān vai tān aṣṭau brahmavādinaḥ te māṃ smayanto rājendra śanakair idam abruvan 6 yathāha bharataśreṣṭha nāradas tat tathā kuru etad dhi paramaṃ śreyo lokānāṃ bharatarṣabha 7 tataś ca pratisaṃhṛtya tad astraṃ svāpanaṃ mṛdhe brahmāstraṃ dīpayāṃ cakre tasmin yudhi yathāvidhi 8 tato rāmo ruṣito rājaputra; dṛṣṭvā tad astraṃ vinivartitaṃ vai jito 'smi bhīṣmeṇa sumandabuddhir; ity eva vākyaṃ sahasā vyamuñcat 9 tato 'paśyat pitaraṃ jāmadagnyaḥ; pitus tathā pitaraṃ tasya cānyam ta evainaṃ saṃparivārya tasthur; ūcuś cainaṃ sāntvapūrvaṃ tadānīm 10 mā smaivaṃ sāhasaṃ vatsa punaḥ kārṣīḥ kathaṃ cana bhīṣmeṇa saṃyugaṃ gantuṃ kṣatriyeṇa viśeṣataḥ 11 kṣatriyasya tu dharmo 'yaṃ yad yuddhaṃ bhṛgunandana svādhyāyo vratacaryā ca brāhmaṇānāṃ paraṃ dhanam 12 idaṃ nimitte kasmiṃś cid asmābhir upamantritam śastradhāraṇam atyugraṃ tac ca kāryaṃ kṛtaṃ tvayā 13 vatsa paryāptam etāvad bhīṣmeṇa saha saṃyuge vimardas te mahābāho vyapayāhi raṇād itaḥ 14 paryāptam etad bhadraṃ te tava kārmukadhāraṇam visarjayaitad durdharṣa tapas tapyasva bhārgava 15 eṣa bhīṣmaḥ śāṃtanavo devaiḥ sarvair nivāritaḥ nivartasva raṇād asmād iti caiva pracoditaḥ 16 rāmeṇa saha mā yotsīr guruṇeti punaḥ punaḥ na hi rāmo raṇe jetuṃ tvayā nyāyyaḥ kurūdvaha mānaṃ kuruṣva gāṅgeya brāhmaṇasya raṇājire 17 vayaṃ tu guravas tubhyaṃ tatas tvāṃ vārayāmahe bhīṣmo vasūnām anyatamo diṣṭyā jīvasi putraka 18 gāṅgeyaḥ śaṃtanoḥ putro vasur eṣa mahāyaśāḥ kathaṃ tvayā raṇe jetuṃ rāma śakyo nivarta vai 19 arjunaḥ pāṇḍavaśreṣṭhaḥ puraṃdarasuto balī naraḥ prajāpatir vīraḥ pūrvadevaḥ sanātanaḥ 20 savyasācīti vikhyātas triṣu lokeṣu vīryavān bhīṣmamṛtyur yathākālaṃ vihito vai svayambhuvā 21 evam uktaḥ sa pitṛbhiḥ pitṝn rāmo 'bravīd idam nāhaṃ yudhi nivarteyam iti me vratam āhitam 22 na nivartitapūrvaṃ ca kadā cid raṇamūdhani nivartyatām āpageyaḥ kāmayuddhāt pitāmahāḥ na tv ahaṃ vinivartiṣye yuddhād asmāt kathaṃ cana 23 tatas te munayo rājann ṛcīkapramukhās tadā nāradenaiva sahitāḥ samāgamyedam abruvan 24 nivartasva raṇāt tāta mānayasva dvijottamān nety avocam ahaṃ tāṃś ca kṣatradharmavyapekṣayā 25 mama vratam idaṃ loke nāhaṃ yuddhāt kathaṃ cana vimukho vinivarteyaṃ pṛṣṭhato 'bhyāhataḥ śaraiḥ 26 nāhaṃ lobhān na kārpaṇyān na bhayān nārthakāraṇāt tyajeyaṃ śāśvataṃ dharmam iti me niścitā matiḥ 27 tatas te munayaḥ sarve nāradapramukhā nṛpa bhāgīrathī ca me mātā raṇamadhyaṃ prapedire 28 tathaivāttaśaro dhanvī tathaiva dṛḍhaniścayaḥ sthito 'ham āhave yoddhuṃ tatas te rāmam abruvan sametya sahitā bhūyaḥ samare bhṛgunandanam 29 nāvanītaṃ hi hṛdayaṃ viprāṇāṃ śāmya bhārgava rāma rāma nivartasva yuddhād asmād dvijottama avadhyo hi tvayā bhīṣmas tvaṃ ca bhīṣmasya bhārgava 30 evaṃ bruvantas te sarve pratirudhya raṇājiram nyāsayāṃ cakrire śastraṃ pitaro bhṛgunandanam 31 tato 'haṃ punar evātha tān aṣṭau brahmavādinaḥ adrākṣaṃ dīpyamānān vai grahān aṣṭāv ivoditān 32 te māṃ sapraṇayaṃ vākyam abruvan samare sthitam praihi rāmaṃ mahābāho guruṃ lokahitaṃ kuru 33 dṛṣṭvā nivartitaṃ rāmaṃ suhṛdvākyena tena vai lokānāṃ ca hitaṃ kurvann aham apy ādade vacaḥ 34 tato 'haṃ rāmam āsādya vavande bhṛśavikṣataḥ rāmaś cābhyutsmayan premṇā mām uvāca mahātapāḥ 35 tvatsamo nāsti loke 'smin kṣatriyaḥ pṛthivīcaraḥ gamyatāṃ bhīṣma yuddhe 'smiṃs toṣito 'haṃ bhṛśaṃ tvayā 36 mama caiva samakṣaṃ tāṃ kanyām āhūya bhārgavaḥ uvāca dīnayā vācā madhye teṣāṃ tapasvinām |