|
1
[व] जनार्थनवचः शरुत्वा धर्मराजॊ युधिष्ठिरः भरातॄन उवाच धर्मात्मा समक्षं केशवस्य ह 2 शरुतं भवथ्भिर यथ्वृत्तं सभायां कुरुसंसथि केशवस्यापि यथ वाक्यं तत सर्वम अवधारितम 3 तस्मात सेना विभागं मे कुरुध्वं नरसत्तमाः अक्षौहिण्यस तु सप्तैताः समेता विजयाय वै 4 तासां मे पतयः सप्त विख्यातास तान निबॊधत थरुपथश च विराटश च धृष्टथ्युम्न शिखण्डिनौ 5 सात्यकिश चेकितानश च भीमसेनश च वीर्यवान एते सेना परणेतारॊ वीराः सर्वे तनुत्यजः 6 सर्वे वेथविथः शूराः सर्वे सुचरितव्रताः हरीमन्तॊ नीतिमन्तश च सर्वे युथ्धविशारथाः इष्वस्त्रकुशलाश चैव तदा सर्वास्त्रयॊधिनः 7 सप्तानाम अपि यॊ नेता सेनानां परविभागवित यः सहेत रणे भीष्मं शरार्चिः पावकॊपमम 8 तवं तावत सहथेवात्र परब्रूहि कुरुनन्थन सवमतं पुरुषव्याघ्र कॊ नः सेनापतिः कषमः 9 संयुक्त एकथुःखश च वीर्यवांश च महीपतिः यं समाश्रित्य धर्मज्ञं सवम अंशम अनुयुञ्ज्महे 10 मत्स्यॊ विराटॊ बलवान कृतास्त्रॊ युथ्धथुर्मथः परसहिष्यति संग्रामे भीष्मं तांश च महारदान 11 तदॊक्ते सहथेवेन वाक्ये वाक्यविशारथः नकुलॊ ऽनन्तरं तस्माथ इथं वचनम आथथे 12 वयसा शास्त्रतॊ धैर्यात कुलेनाभिजनेन च हरीमान कुलान्वितः शरीमान सर्वशास्त्रविशारथः 13 वेथ चास्त्रं भरथ्वाजाथ थुर्धर्षः सत्यसंगरः यॊ नित्यं सपर्धते थरॊणं भीष्मं चैव महाबलम 14 शलाघ्यः पार्दिव संघस्य परमुखे वाहिनीपतिः पुत्रपौत्रैः परिवृतः शतशाख इव थरुमः 15 यस तताप तपॊ घॊरं सथारः पृदिवीपतिः रॊषाथ थरॊण विनाशाय वीरः समितिशॊभनः 16 पितेवास्मान समाधत्ते यः सथा पार्दिवर्षभः शवशुरॊ थरुपथॊ ऽसमाकं सेनाम अग्रे परकर्षतु 17 स थरॊण भीष्माव आयान्तौ सहेथ इति मतिर मम स हि थिव्यास्त्रविथ राजा सखा चाङ्गिरसॊ नृपः 18 माथ्री सुताभ्याम उक्ते तु सवमते कुरुनन्थनः वासविर वासव समः सव्यसाच्य अब्रवीथ वचः 19 यॊ ऽयं तपः परभावेन ऋषिसंतॊषणेन च थिव्यः पुरुष उत्पन्नॊ जवाला वर्णॊ महाबलः 20 धनुष्मान कवची खङ्गी रदम आरुह्य थंशितः थिव्यैर हयवरैर युक्तम अग्निकुण्डात समुत्दितः 21 गर्हन्न इव महामेघॊ रदघॊषेण वीर्यवान सिंहसंहननॊ वीरः सिंहविक्रान्त विक्रमः 22 सिंहॊरस्कॊ महाबाहुः सिंहवक्षा महावलः सिंहप्रगर्जनॊ वीरः सिंहस्कन्धॊ महाथ्युतिः 23 सुभ्रूः सुथंष्ट्रः सुहनुः सुबाहु सुमुखॊ ऽकृशः सुजत्रुः सुविशालाक्षः सुपाथः सुप्रतिष्ठितः 24 अभेथ्यः सर्वशस्त्राणां परभिन्न इव वारणः जज्ञे थरॊण विनाशाय सत्यवाथी जितेन्थ्रियः 25 धृष्टथ्युम्नम अहं मन्ये सहेथ भीष्मस्य सायकान वज्राशनिसमस्पर्शान थीप्तास्यान उरगान इव 26 यमथूत समान वेगे निपाते पावकॊपमान रामेणाजौ विषहितान वज्रनिष्पेष थारुणान 27 पुरुषं तं न पश्यामि यः सहेत महाव्रतम धृष्टथ्युम्नम ऋते राजन्न इति मे धीयते मतिः 28 कषिप्रहस्तश चित्रयॊधी मतः सेनापतिर मम अभेथ्यकवचः शरीमान मातङ्ग इव यूदपः 29 वधार्दं यः समुत्पन्नः शिखण्डी थरुपथात्मजः वथन्ति सिथ्धा राजेन्थ्र ऋषयश च समागताः 30 यस्य संग्राममध्येषु थिव्यम अस्त्रं विकुर्वतः रूपं थरक्ष्यन्ति पुरुषा रामस्येव महात्मनः 31 न तं युथ्धेषु पश्यामि यॊ विभिन्थ्याच छिखण्डिनम शस्त्रेण समरे राजन संनथ्धं सयन्थने सदितम 32 थवैरदे विषहेन नान्यॊ भीष्मं राजन महाव्रतम शिखण्डिनम ऋते वीरं स मे सेनापतिर मतः 33 सर्वस्य जगतस तात सारासारं बलाबलम सर्वं जानाति धर्मात्मा गतम एष्यच च केशवः 34 यम आह कृष्णॊ थाशार्हः सॊ ऽसतु नॊ वाहिनीपतिः कृतास्त्रॊ हय अकृतास्त्रॊ वा वृथ्धॊ वा यथि वा युवा 35 एष नॊ विजये मूलम एष तात विपर्यये अत्र पराणाश च राज्यं च भावाभावौ सुखासुखे 36 एष धाता विधाता च सिथ्धिर अत्र परतिष्ठिता यम आह कृष्णॊ थाशार्हः स नः सेनापतिः कषमः बरवीतु वथतां शरेष्ठॊ निशा समतिवर्तते 37 ततः सेनापतिं कृत्वा कृष्णस्य वशवर्तिनम रात्रिशेषे वयतिक्रान्ते परयास्यामॊ रणाजिरम अधिवासित शस्त्राश च कृतकौतुक मङ्गलाः 38 तस्य तथ वचनं शरुत्वा धर्मराजस्य धीमतः अब्रवीत पुण्डरीकाक्षॊ धनंजयम अवेक्ष्य ह 39 ममाप्य एते महाराज भवथ्भिर य उथाहृताः नेतारस तव सेनायाः शूरा विक्रान्तयॊधिनः सर्व एते समर्दा हि तव शत्रून परमर्थितुम 40 इन्थ्रस्यापि भयं हय एते जनयेयुर महाहवे किं पुनर धार्तराष्ट्राणां लुब्धानां पापचेतसाम 41 महापि हि महाबाहॊ तवत्प्रियार्दम अरिंथम कृतॊ यत्नॊ महांस तत्र शमः सयाथ इति भारत धर्मस्य गतम आनृण्यं न सम वाच्या विवक्षताम 42 कृतार्दं मन्यते बालः सॊ ऽऽतमानम अविचक्षणः धार्तराष्ट्रॊ बलस्दं च मन्यते ऽऽतमानम आतुरः 43 युज्यतां वाहिनी साधु वधसाध्या हि ते मताः न धार्तराष्ट्राः शक्ष्यन्ति सदातुं थृष्ट्वा धनंजयम 44 भीमसेनं च संक्रुथ्धं यमौ चापि यमॊपमौ युयुधान थवितीयं च धृष्टथ्युम्नम अमर्षणम 45 अभिमन्युं थरौपथेयान विराटथ्रुपथाव अपि अक्षौहिणीपतींश चान्यान नरेन्थ्रान थृढविक्रमान 46 सारवथ बलम अस्माकं थुष्प्रधर्षं थुरासथम धार्तराष्ट्र बलं संख्ये वधिष्यति न संशयः 47 एवम उक्ते तु केष्णेन संप्रहृष्यन नरॊत्तमाः तेषां परहृष्टमनसां नाथः समभवन महान 48 यॊग इत्य अद सैन्यानां तवरतां संप्रधावताम हयवारणशब्थश च नेमिघॊषश च सर्वशः शङ्खथुन्थुभिनिर्घॊषस तुमुलः सर्वतॊ ऽभवत 49 परयास्यतां पाण्डवानां ससैन्यानां समन्ततः गङ्गेव पूर्णा थुर्धर्षा समथृश्यत वाहिनी 50 अग्रानीके भीमसेनॊ माथ्रीपुत्रौ च थंशितौ सौभथ्रॊ थरौपथेयाश च धृष्टथ्युम्नश च पार्षतः परभथ्रकाश च पाञ्चाला भीमसेनमुखा ययुः 51 ततः शब्थः समभवत समुथ्रस्येव पर्वणि हृष्टानां संप्रयातानां घॊषॊ थिवम इवास्पृशत 52 परहृष्टा थंशिता यॊधाः परानीक विथारणाः तेषां मध्ये ययौ राजा कुन्तीपुत्रॊ युधिष्ठिरः 53 शकटापण वेशाश च यानयुग्यं च सर्वशः कॊशयन्त्रायुधं चैव ये च वैथ्याश चिकित्सकाः 54 फल्गु यच च बलं किं चित तदैव कृश थुर्बलम तत संगृह्य ययौ राजा य चापि परिचारकाः 55 उपप्लव्ये तु पाञ्चाली थरौपथी सत्यवाथिनी सह सत्रीभिर निववृते थासीथास समावृता 56 कृत्वा मूलप्रतीकारान गुल्मैः सदावरजङ्गमैः सकन्धावारेण महता परययुः पाण्डुनन्थनाः 57 थथतॊ गां हिरण्यं च बराह्मणैर अभिसंवृताः सतूयमाना ययू राजन रदैर मणिविभूषितैः 58 केकया धृष्टकेतुश च पुत्रः काश्यस्य चाभिभूः शरेणिमान वसु थानश च शिखण्डी चापराजितः 59 हृष्टास तुष्टाः कवचिनः सशस्त्राः समलंकृताः राजानम अन्वयुः सर्वे परिवार्य युधिष्ठिरम 60 जघनार्धे विराटश च यज्ञसेनश च सॊमकिः सुधर्मा कुन्तिभॊजश च धृष्टथ्युम्नस्य चात्मजाः 61 रदायुतानि चत्वारि हयाः पञ्च गुणास ततः पत्तिसैन्यं थशगुणं साथिनाम अयुतानि षट 62 अनाधृष्टिश चेकितानश चेथिराजॊ ऽद सात्यकिः परिवार्य ययुः सर्वे वासुथेवधनंजयौ 63 आसाथ्य तु कुरुक्षेत्रं वयूढानीकाः परहारिणः पाण्डवाः समथृश्यन्त नर्थन्तॊ वृषभा इव 64 ते ऽवगाह्य कुरुक्षेत्रं शङ्खान थध्मुर अरिंथमाः तदैव थध्मतुः शङ्खौ वासुथेवधनंजयौ 65 पाञ्चजन्यस्य निर्घॊषं विस्फूर्जितम इवाशनेः निशम्य सर्वसैन्यानि समहृष्यन्त सर्वशः 66 शङ्खथुन्थुभिसंसृष्टः सिंहनाथस तरस्विनाम पृदिवीं चान्तरिक्षं च सागरांश चान्वनाथयत 67 तथॊ थेशे समे सनिग्धे परभूतयवसेन्धने निवेशयाम आस तथा सेनां राजा युधिष्ठिरः 68 परिहृत्य शमशानानि थेवतायतनानि च आश्रमांश च महर्षीणां तीर्दान्य आयतनानि च 69 मधुरानूषरे थेशे शिवे पुण्ये महीपतिः निवेशं कारयाम आस कुन्तीपुत्रॊ युधिष्ठिरः 70 ततश च पुनर उत्दाय सुखी विश्रान्त वाहनः परययौ पृदिवीपालैर वृतः शतसहस्रशः 71 विथ्राव्य शतशॊ गुल्मान धार्तराष्ट्रस्य सैनिकान पर्यक्रामत समन्ताच च पार्देन सह केशवः 72 शिबिरं मापयाम आस धृष्टथ्युम्नश च पार्षतः सात्यकिश च रदॊथारॊ युयुधानः परतापवान 73 आसाथ्य सरितं पुण्यां कुरुक्षेत्रे हिरण्वतीम सूपतीर्दाम शुचि जलां शर्करा पङ्कवर्जिताम 74 खानयाम आस परिखां केशवस तत्र भारत गुप्त्यर्दम अपि चाथिश्य बलं तत्र नयवेशयत 75 विधिर यः शिबिरस्यासीत पाण्डवानां महात्मनाम तथ विधानि नरेन्थ्राणां कारयाम आस केशवः 76 परभूतजलकाष्ठानि थुराधर्षतराणि च भक्ष्यभॊज्यॊपपन्नानि शतशॊ ऽद सहस्रशः 77 शिबिराणि महार्हाणि राज्ञां तत्र पृदक पृदक विमानानीव राजेन्थ्र निविष्टानि महीतले 78 तत्रासञ शिल्पिनः पराज्ञाः शतशॊ थत्तवेतनाः सर्व औपकरणैर युक्ता वैथ्याश च सुविशारथाः 79 जया धनुर्वर्म शस्त्राणां तदैव मधुसर्पिषॊः ससर्ज रसपांसूनां राशयः पर्वतॊपमाः 80 बहूथकं सुयवसं तुषाङ्गार समन्वितम शिबिरे शिबिरे राजा संचकार युधिष्ठिरः 81 महायन्त्राणि नाराचास तॊमरर्ष्टि परश्वधाः धनूंषि कवचाथीनि हृथ्य अभूवन नृणां तथा 82 गजाः कङ्कट संनाहा लॊहवर्मॊत्तरच छथाः अथृश्यंस तत्र गिर्याभाः सहस्रशतयॊधिनः 83 निविष्टान पाण्डवांस तत्र जञात्वा मित्राणि भारत अभिसस्रुर यदॊथ्थेशं सबलाः सहवाहनाः 84 चरितब्रह्म चर्यास ते सॊमपा भूरिथक्षिणाः जयाय पाण्डुपुत्राणां समाजग्मुर महीक्षितः |
1
[v] janārdanavacaḥ śrutvā dharmarājo yudhiṣṭhiraḥ bhrātṝn uvāca dharmātmā samakṣaṃ keśavasya ha 2 śrutaṃ bhavadbhir yadvṛttaṃ sabhāyāṃ kurusaṃsadi keśavasyāpi yad vākyaṃ tat sarvam avadhāritam 3 tasmāt senā vibhāgaṃ me kurudhvaṃ narasattamāḥ akṣauhiṇyas tu saptaitāḥ sametā vijayāya vai 4 tāsāṃ me patayaḥ sapta vikhyātās tān nibodhata drupadaś ca virāṭaś ca dhṛṣṭadyumna śikhaṇḍinau 5 sātyakiś cekitānaś ca bhīmasenaś ca vīryavān ete senā praṇetāro vīrāḥ sarve tanutyajaḥ 6 sarve vedavidaḥ śūrāḥ sarve sucaritavratāḥ hrīmanto nītimantaś ca sarve yuddhaviśāradāḥ iṣvastrakuśalāś caiva tathā sarvāstrayodhinaḥ 7 saptānām api yo netā senānāṃ pravibhāgavit yaḥ saheta raṇe bhīṣmaṃ śarārciḥ pāvakopamam 8 tvaṃ tāvat sahadevātra prabrūhi kurunandana svamataṃ puruṣavyāghra ko naḥ senāpatiḥ kṣamaḥ 9 saṃyukta ekaduḥkhaś ca vīryavāṃś ca mahīpatiḥ yaṃ samāśritya dharmajñaṃ svam aṃśam anuyuñjmahe 10 matsyo virāṭo balavān kṛtāstro yuddhadurmadaḥ prasahiṣyati saṃgrāme bhīṣmaṃ tāṃś ca mahārathān 11 tathokte sahadevena vākye vākyaviśāradaḥ nakulo 'nantaraṃ tasmād idaṃ vacanam ādade 12 vayasā śāstrato dhairyāt kulenābhijanena ca hrīmān kulānvitaḥ śrīmān sarvaśāstraviśāradaḥ 13 veda cāstraṃ bharadvājād durdharṣaḥ satyasaṃgaraḥ yo nityaṃ spardhate droṇaṃ bhīṣmaṃ caiva mahābalam 14 ślāghyaḥ pārthiva saṃghasya pramukhe vāhinīpatiḥ putrapautraiḥ parivṛtaḥ śataśākha iva drumaḥ 15 yas tatāpa tapo ghoraṃ sadāraḥ pṛthivīpatiḥ roṣād droṇa vināśāya vīraḥ samitiśobhanaḥ 16 pitevāsmān samādhatte yaḥ sadā pārthivarṣabhaḥ śvaśuro drupado 'smākaṃ senām agre prakarṣatu 17 sa droṇa bhīṣmāv āyāntau sahed iti matir mama sa hi divyāstravid rājā sakhā cāṅgiraso nṛpaḥ 18 mādrī sutābhyām ukte tu svamate kurunandanaḥ vāsavir vāsava samaḥ savyasācy abravīd vacaḥ 19 yo 'yaṃ tapaḥ prabhāvena ṛṣisaṃtoṣaṇena ca divyaḥ puruṣa utpanno jvālā varṇo mahābalaḥ 20 dhanuṣmān kavacī khaṅgī ratham āruhya daṃśitaḥ divyair hayavarair yuktam agnikuṇḍāt samutthitaḥ 21 garhann iva mahāmegho rathaghoṣeṇa vīryavān siṃhasaṃhanano vīraḥ siṃhavikrānta vikramaḥ 22 siṃhorasko mahābāhuḥ siṃhavakṣā mahāvalaḥ siṃhapragarjano vīraḥ siṃhaskandho mahādyutiḥ 23 subhrūḥ sudaṃṣṭraḥ suhanuḥ subāhu sumukho 'kṛśaḥ sujatruḥ suviśālākṣaḥ supādaḥ supratiṣṭhitaḥ 24 abhedyaḥ sarvaśastrāṇāṃ prabhinna iva vāraṇaḥ jajñe droṇa vināśāya satyavādī jitendriyaḥ 25 dhṛṣṭadyumnam ahaṃ manye sahed bhīṣmasya sāyakān vajrāśanisamasparśān dīptāsyān uragān iva 26 yamadūta samān vege nipāte pāvakopamān rāmeṇājau viṣahitān vajraniṣpeṣa dāruṇān 27 puruṣaṃ taṃ na paśyāmi yaḥ saheta mahāvratam dhṛṣṭadyumnam ṛte rājann iti me dhīyate matiḥ 28 kṣiprahastaś citrayodhī mataḥ senāpatir mama abhedyakavacaḥ śrīmān mātaṅga iva yūthapaḥ 29 vadhārthaṃ yaḥ samutpannaḥ śikhaṇḍī drupadātmajaḥ vadanti siddhā rājendra ṛṣayaś ca samāgatāḥ 30 yasya saṃgrāmamadhyeṣu divyam astraṃ vikurvataḥ rūpaṃ drakṣyanti puruṣā rāmasyeva mahātmanaḥ 31 na taṃ yuddheṣu paśyāmi yo vibhindyāc chikhaṇḍinam śastreṇa samare rājan saṃnaddhaṃ syandane sthitam 32 dvairathe viṣahen nānyo bhīṣmaṃ rājan mahāvratam śikhaṇḍinam ṛte vīraṃ sa me senāpatir mataḥ 33 sarvasya jagatas tāta sārāsāraṃ balābalam sarvaṃ jānāti dharmātmā gatam eṣyac ca keśavaḥ 34 yam āha kṛṣṇo dāśārhaḥ so 'stu no vāhinīpatiḥ kṛtāstro hy akṛtāstro vā vṛddho vā yadi vā yuvā 35 eṣa no vijaye mūlam eṣa tāta viparyaye atra prāṇāś ca rājyaṃ ca bhāvābhāvau sukhāsukhe 36 eṣa dhātā vidhātā ca siddhir atra pratiṣṭhitā yam āha kṛṣṇo dāśārhaḥ sa naḥ senāpatiḥ kṣamaḥ bravītu vadatāṃ śreṣṭho niśā samativartate 37 tataḥ senāpatiṃ kṛtvā kṛṣṇasya vaśavartinam rātriśeṣe vyatikrānte prayāsyāmo raṇājiram adhivāsita śastrāś ca kṛtakautuka maṅgalāḥ 38 tasya tad vacanaṃ śrutvā dharmarājasya dhīmataḥ abravīt puṇḍarīkākṣo dhanaṃjayam avekṣya ha 39 mamāpy ete mahārāja bhavadbhir ya udāhṛtāḥ netāras tava senāyāḥ śūrā vikrāntayodhinaḥ sarva ete samarthā hi tava śatrūn pramarditum 40 indrasyāpi bhayaṃ hy ete janayeyur mahāhave kiṃ punar dhārtarāṣṭrāṇāṃ lubdhānāṃ pāpacetasām 41 mahāpi hi mahābāho tvatpriyārtham ariṃdama kṛto yatno mahāṃs tatra śamaḥ syād iti bhārata dharmasya gatam ānṛṇyaṃ na sma vācyā vivakṣatām 42 kṛtārthaṃ manyate bālaḥ so ''tmānam avicakṣaṇaḥ dhārtarāṣṭro balasthaṃ ca manyate ''tmānam āturaḥ 43 yujyatāṃ vāhinī sādhu vadhasādhyā hi te matāḥ na dhārtarāṣṭrāḥ śakṣyanti sthātuṃ dṛṣṭvā dhanaṃjayam 44 bhīmasenaṃ ca saṃkruddhaṃ yamau cāpi yamopamau yuyudhāna dvitīyaṃ ca dhṛṣṭadyumnam amarṣaṇam 45 abhimanyuṃ draupadeyān virāṭadrupadāv api akṣauhiṇīpatīṃś cānyān narendrān dṛḍhavikramān 46 sāravad balam asmākaṃ duṣpradharṣaṃ durāsadam dhārtarāṣṭra balaṃ saṃkhye vadhiṣyati na saṃśayaḥ 47 evam ukte tu keṣṇena saṃprahṛṣyan narottamāḥ teṣāṃ prahṛṣṭamanasāṃ nādaḥ samabhavan mahān 48 yoga ity atha sainyānāṃ tvaratāṃ saṃpradhāvatām hayavāraṇaśabdaś ca nemighoṣaś ca sarvaśaḥ śaṅkhadundubhinirghoṣas tumulaḥ sarvato 'bhavat 49 prayāsyatāṃ pāṇḍavānāṃ sasainyānāṃ samantataḥ gaṅgeva pūrṇā durdharṣā samadṛśyata vāhinī 50 agrānīke bhīmaseno mādrīputrau ca daṃśitau saubhadro draupadeyāś ca dhṛṣṭadyumnaś ca pārṣataḥ prabhadrakāś ca pāñcālā bhīmasenamukhā yayuḥ 51 tataḥ śabdaḥ samabhavat samudrasyeva parvaṇi hṛṣṭānāṃ saṃprayātānāṃ ghoṣo divam ivāspṛśat 52 prahṛṣṭā daṃśitā yodhāḥ parānīka vidāraṇāḥ teṣāṃ madhye yayau rājā kuntīputro yudhiṣṭhiraḥ 53 śakaṭāpaṇa veśāś ca yānayugyaṃ ca sarvaśaḥ kośayantrāyudhaṃ caiva ye ca vaidyāś cikitsakāḥ 54 phalgu yac ca balaṃ kiṃ cit tathaiva kṛśa durbalam tat saṃgṛhya yayau rājā ya cāpi paricārakāḥ 55 upaplavye tu pāñcālī draupadī satyavādinī saha strībhir nivavṛte dāsīdāsa samāvṛtā 56 kṛtvā mūlapratīkārān gulmaiḥ sthāvarajaṅgamaiḥ skandhāvāreṇa mahatā prayayuḥ pāṇḍunandanāḥ 57 dadato gāṃ hiraṇyaṃ ca brāhmaṇair abhisaṃvṛtāḥ stūyamānā yayū rājan rathair maṇivibhūṣitaiḥ 58 kekayā dhṛṣṭaketuś ca putraḥ kāśyasya cābhibhūḥ śreṇimān vasu dānaś ca śikhaṇḍī cāparājitaḥ 59 hṛṣṭās tuṣṭāḥ kavacinaḥ saśastrāḥ samalaṃkṛtāḥ rājānam anvayuḥ sarve parivārya yudhiṣṭhiram 60 jaghanārdhe virāṭaś ca yajñasenaś ca somakiḥ sudharmā kuntibhojaś ca dhṛṣṭadyumnasya cātmajāḥ 61 rathāyutāni catvāri hayāḥ pañca guṇās tataḥ pattisainyaṃ daśaguṇaṃ sādinām ayutāni ṣaṭ 62 anādhṛṣṭiś cekitānaś cedirājo 'tha sātyakiḥ parivārya yayuḥ sarve vāsudevadhanaṃjayau 63 āsādya tu kurukṣetraṃ vyūḍhānīkāḥ prahāriṇaḥ pāṇḍavāḥ samadṛśyanta nardanto vṛṣabhā iva 64 te 'vagāhya kurukṣetraṃ śaṅkhān dadhmur ariṃdamāḥ tathaiva dadhmatuḥ śaṅkhau vāsudevadhanaṃjayau 65 pāñcajanyasya nirghoṣaṃ visphūrjitam ivāśaneḥ niśamya sarvasainyāni samahṛṣyanta sarvaśaḥ 66 śaṅkhadundubhisaṃsṛṣṭaḥ siṃhanādas tarasvinām pṛthivīṃ cāntarikṣaṃ ca sāgarāṃś cānvanādayat 67 tado deśe same snigdhe prabhūtayavasendhane niveśayām āsa tadā senāṃ rājā yudhiṣṭhiraḥ 68 parihṛtya śmaśānāni devatāyatanāni ca āśramāṃś ca maharṣīṇāṃ tīrthāny āyatanāni ca 69 madhurānūṣare deśe śive puṇye mahīpatiḥ niveśaṃ kārayām āsa kuntīputro yudhiṣṭhiraḥ 70 tataś ca punar utthāya sukhī viśrānta vāhanaḥ prayayau pṛthivīpālair vṛtaḥ śatasahasraśaḥ 71 vidrāvya śataśo gulmān dhārtarāṣṭrasya sainikān paryakrāmat samantāc ca pārthena saha keśavaḥ 72 śibiraṃ māpayām āsa dhṛṣṭadyumnaś ca pārṣataḥ sātyakiś ca rathodāro yuyudhānaḥ pratāpavān 73 āsādya saritaṃ puṇyāṃ kurukṣetre hiraṇvatīm sūpatīrthām śuci jalāṃ śarkarā paṅkavarjitām 74 khānayām āsa parikhāṃ keśavas tatra bhārata guptyartham api cādiśya balaṃ tatra nyaveśayat 75 vidhir yaḥ śibirasyāsīt pāṇḍavānāṃ mahātmanām tad vidhāni narendrāṇāṃ kārayām āsa keśavaḥ 76 prabhūtajalakāṣṭhāni durādharṣatarāṇi ca bhakṣyabhojyopapannāni śataśo 'tha sahasraśaḥ 77 śibirāṇi mahārhāṇi rājñāṃ tatra pṛthak pṛthak vimānānīva rājendra niviṣṭāni mahītale 78 tatrāsañ śilpinaḥ prājñāḥ śataśo dattavetanāḥ sarv aupakaraṇair yuktā vaidyāś ca suviśāradāḥ 79 jyā dhanurvarma śastrāṇāṃ tathaiva madhusarpiṣoḥ sasarja rasapāṃsūnāṃ rāśayaḥ parvatopamāḥ 80 bahūdakaṃ suyavasaṃ tuṣāṅgāra samanvitam śibire śibire rājā saṃcakāra yudhiṣṭhiraḥ 81 mahāyantrāṇi nārācās tomararṣṭi paraśvadhāḥ dhanūṃṣi kavacādīni hṛdy abhūvan nṛṇāṃ tadā 82 gajāḥ kaṅkaṭa saṃnāhā lohavarmottarac chadāḥ adṛśyaṃs tatra giryābhāḥ sahasraśatayodhinaḥ 83 niviṣṭān pāṇḍavāṃs tatra jñātvā mitrāṇi bhārata abhisasrur yathoddeśaṃ sabalāḥ sahavāhanāḥ 84 caritabrahma caryās te somapā bhūridakṣiṇāḥ jayāya pāṇḍuputrāṇāṃ samājagmur mahīkṣitaḥ |