|
1
[व] संजये परतियाते तु धर्मराजॊ युधिष्ठिरः अभ्यभाषत थाशार्हम ऋषभं सर्वसात्वताम 2 अयं स कालः संप्राप्तॊ मित्राणां मे जनार्थन न च तवथन्यं पश्यामि यॊ न आपत्सु तारयेत 3 तवां हि माधव संश्रित्य निर्भया मॊहथर्पितम धार्तराष्ट्रं सहामात्यं सवम अंशम अनुयुञ्ज्महे 4 यदा हि सर्वास्व आपत्सु पासि वृष्णीन अरिंथम तदा ते पाण्डवा रक्ष्याः पाह्य अस्मान महतॊ भयात 5 [भगवान] अयम अस्मि महाबाहॊ बरूहि यत ते विवक्षितम करिष्यामि हि तत सर्वं यत तवं वक्ष्यसि भारत 6 शरुतं ते धृतराष्ट्रस्य सपुत्रस्य चिकीर्षितम एतथ धि सकलं कृष्ण संजयॊ मां यथ अब्रवीत 7 तन मतं धृतराष्ट्रस्य सॊ ऽसयात्मा विवृतान्तरः यदॊक्तं थूत आचष्टे वध्यः सयाथ अन्यदा बरुवन 8 अप्रथानेन राज्यस्य शान्तिम अस्मासु मार्गति लुब्धः पापेन मनसा चरन्न असमम आत्मनः 9 यत तथ थवाथश वर्षाणि वने निर्व्युषिता वयम छथ्मना शरथं चैकां धृतराष्ट्रस्य शासनात 10 सदाता नः समये तस्मिन धृतराष्ट्र इति परभॊ नाहास्म समयं कृष्ण तथ धि नॊ बराह्मणा विथुः 11 वृथ्धॊ राजा धृतराष्ट्रः सवधर्मं नानुपश्यति पश्यन वा पुत्रगृथ्धित्वान मन्थस्यान्वेति शासनम 12 सुयॊधन मते तिष्ठन राजास्मासु जनार्थन मिद्या चरति लुब्धः संश चरन परियम इवात्मनः 13 इतॊ थुःखतरं किं नु यत्राहं मातरं ततः संविधातुं न शक्नॊमि मित्राणां वा जनार्थन 14 काशिभिश चेथिपाञ्चालैर मत्स्यैश च मधुसूथन भवता चैव नादेन पञ्च गरामा वृता मया 15 कुश सदलं वृकस्दलम आसन्थी वारणावतम अवसानं च गॊविन्थ किं चिथ एवात्र पञ्चमम 16 पञ्च नस तात थीयन्तां गरामा वा नगराणि वा वसेम सहिता येषु मा च नॊ भरता नशन 17 न च तान अपि थुष्टात्मा धार्तराष्ट्रॊ ऽनुमन्यते सवाम्यम आत्मनि मत्वासाव अतॊ थुःखतरं नु किम 18 कुले जातस्य वृथ्धस्य परवित्तेषु गृध्यतः लॊभः परज्ञानम आहन्ति परज्ञा हन्ति हता हरियम 19 हरीर हता बाधते धर्मं धर्मॊ हन्ति हतः शरियम शरीर हता पुरुषं हन्ति पुरुषस्यास्वता वधः 20 अस्वतॊ हि निवर्तन्ते जञातयः सुहृथर्त्विजः अपुष्पाथ अफलाथ वृक्षाथ यदा तात पतत्रिणः 21 एतच च मरणं तात यथ अस्मात पतिताथ इव जञातयॊ विनिवर्तन्ते परेतसत्त्वाथ इवासवः 22 नातः पापीयसीं कां चिथ अवस्दां शम्बरॊ ऽबरवीत यत्र नैवाथ्य न परातर भॊजनं पतिथृश्यते 23 धनम आहुः परं धर्मं धने सर्वं परतिष्ठितम जीवन्ति धनिनॊ लॊके मृता ये तव अधना नराः 24 ये धनाथ अपकर्षन्ति नरं सवबलम आश्रिताः ते धर्मम अर्दं कामं च परमद्नन्ति नरं च तम 25 एताम अवस्दां पराप्यैके मरणं वव्रिरे जनाः गरामायैके वनायैके नाशायैके पवव्रजुः 26 उन्माथम एके पुष्यन्ति यान्त्य अन्ये थविषतां वशम थास्यम एके निगच्छन्ति परेषाम अर्दहेतुना 27 आपथ एवास्य मरणात पुरुषस्य गरीयसी शरियॊ विनाशस तथ धयस्य निमित्तं धर्मकामयॊः 28 यथ अस्य धर्म्यं मरणं शाश्वतं लॊकवर्त्म तत समन्तात सर्वभूतानां न तथ अत्येति कश चन 29 न तदा बाध्यते कृष्ण परकृत्या निर्धनॊ जनः यदा भथ्रां शरियं पराप्य तया हीनः सुखैधितः 30 स तथात्मापराधेन संप्राप्तॊ वयसनं महत सेन्थ्रान गर्हयते थेवान नात्मानं च कदं चन 31 न चास्मिन सर्वशास्त्राणि परतरन्ति निगर्हणाम सॊ ऽभिक्रुध्यति भृत्यानां सुहृथश चाभ्यसूयति 32 तं तथा मन्युर एवैति स भूयः संप्रमुह्यति स मॊहवशम आपन्नः करूरं कर्म निषेवते 33 पापकर्मात्ययायैव संकरं तेन पुष्यति संकरॊ नरकायैव सा काष्ठा पापकर्मणाम 34 न चेत परबुध्यते कृष्ण नरकायैव गच्छति तस्य परबॊधः परज्ञैव परज्ञा चक्षुर न रिष्यति 35 परज्ञा लाभे हि पुरुषः शास्त्राण्य एवान्ववेक्षते शास्त्रनित्यः पुनर धर्मं तस्य हरीर अङ्गम उत्तमम 36 हरीमान हि पापं परथ्वेष्टि तस्य शरीर अभिवर्धते शरीमान स यावथ भवति तावथ भवति पूरुषः 37 धर्मनित्यः परशान्तात्मा कार्ययॊगवहः सथा नाधर्मे कुरुते बुथ्धिं न च पापेषु वर्तते 38 अह्रीकॊ वा विमूढॊ वा नैव सत्री न पुनः पुमान नास्याधिकारॊ धर्मे ऽसति यदा शूथ्रस तदैव सः 39 हरीमान अवति थेवांश च पितॄन आत्मानम एव च तेनामृतत्वं वरजति सा काष्ठा पुण्यकर्मणाम 40 तथ इथं मयि ते थृष्टं परत्यक्षं मधुसूथन यदा राज्यात परिभ्रष्टॊ वसामि वसतीर इमाः 41 ते वयं न शरियं हातुम अलं नयायेन केन चित अत्र नॊ यतमानानां वधश चेथ अपि साधु तत 42 तत्र नः परदमः कल्पॊ यथ वयं ते च माधव परशान्ताः समभूताश च शरियं तान अश्नुवीमहि 43 तत्रैषा परमा काष्ठा रौथ्रकर्म कषयॊथया यथ वयं हौरवान हत्वा तानि राष्ट्राण्य अशीमहि 44 ये पुनः सयुर असंबथ्धा अनार्याः कृष्ण शत्रवः तेषाम अप्य अवधः कार्यः किं पुनर ये सयुर ईथृशाः 45 जञातयश च हि भूयिष्ठाः सहाया गुरवश च नः तेषां वधॊ ऽतिपापीयान किं नु युथ्धे ऽसति शॊभनम 46 पापः कषत्रिय धर्मॊ ऽयं वयं च कषत्रबान्धवाः स नः सवधर्मॊ ऽधर्मॊ वा वृत्तिर अन्या विगर्हिता 47 शूथ्रः करॊति शुश्रूषां वैश्या विपणि जीविनः वयं वधेन जीवामः कपालं बराह्मणैर वृतम 48 कषत्रियः कषत्रियं हन्ति मत्स्यॊ मत्स्येन जीवति शवा शवानं हन्ति थाशार्ह पश्य धर्मॊ यदागतः 49 युथ्धे कृष्ण कलिर नित्यं पराणाः सीथन्ति संयुगे बलं तु नीतिमात्राय हठे जयपराजयौ 50 नात्मच छन्थेन भूतानां जीवितं मरणं तदा नाप्य अकाले सुखं पराप्यं थुःखं वापि यथूत्तम 51 एकॊ हय अपि बहून हन्ति घनन्त्य एकं बहवॊ ऽपय उत शूरं कापुरुषॊ हन्ति अयशस्वी यशस्विनम 52 जयश चैवॊभयॊर थृष्ट उभयॊश च पराजयः तदैवापचयॊ थृष्टॊ वयपयाने कषयव्ययौ 53 सर्वदा वृजिनं युथ्धं कॊ घनन न परतिहन्यते हतस्य च हृषीकेश समौ जयपराजयौ 54 पराजयश च मरणान मन्ये नैव विशिष्यते यस्य सयाथ विजयः कृष्ण तस्याप्य अपचयॊ धरुवम 55 अन्ततॊ थयितं घनन्ति के चिथ अप्य अपरे जनाः तस्याङ्गबलहीनस्य पुत्रान भरातॄन अपश्यतः निर्वेथॊ जीविते कृष्ण सर्वतश चॊपजायते 56 ये हय एव वीरा हरीमन्त आर्याः करुणवेथिनः त एव युथ्धे हन्यन्ते यवीयान मुच्यते जनः 57 हत्वाप्य अनुशयॊ नित्यं परान अपि जनार्थन अनुबन्धश च पापॊ ऽतर शेषश चाप्य अवशिष्यते 58 शेषे हि बलम आसाथ्य न शेषम अवषेषयेत सर्वॊच्छेथे च यतते वैरस्यान्त विधित्सया 59 जयॊ वैरं परसृजति थुःखम आस्ते पराजितः सुखं परशान्तः सवपिति हित्वा जयपराजयौ 60 जातवैरश च पुरुषॊ थुःखं सवपिति नित्यथा अनिर्वृतेन मनसा स सर्प इव वेश्मनि 61 उत्साथयति यः सर्वं यशसा स वियुज्यते अकीर्तिं सर्वभूतेषु शाश्वतीं स नियच्छति 62 न हि वैराणि शाम्यन्ति थीर्घकालकृतान्य अपि आख्यातारश च विथ्यन्ते पुमांश चॊत्पथ्यते कुले 63 न चापि वैरं वैरेण केशव वयुपशाम्यति हविषाग्निर यदा कृष्ण भूय एवाभिवर्धते 64 अतॊ ऽनयदा नास्ति शान्तिर नित्यम अन्तरम अन्ततः अन्तरं लिप्समानानाम अयं थॊषॊ निरन्तरः 65 पौरुषेयॊ हि बलवान आधिर हृथयबाधनः तस्य तयागेन वा शान्तिर निवृत्त्या मनसॊ ऽपि वा 66 अद वा मूलघातेन थविषतां मधुसूथन फलनिर्वृत्तिर इथ्धा सयात तन नृशंसतरं भवेत 67 या तु तयागेन शान्तिः सयात तथ ऋते वध एव सः संशयाच च समुच्छेथाथ थविषताम आत्मनस तदा 68 न च तयक्तुं तथ इच्छामॊ न चेच्छामः कुलक्षयम अत्र या परणिपातेन शान्तिः सैव गरीयसी 69 सर्वदा यतमानानाम अयुथ्धम अभिकाङ्क्षताम सान्त्वे परतिहते युथ्धं परसिथ्धम अपराक्रमम 70 परतिघातेन सान्त्वस्य थारुणं संप्रवर्तते तच छुनाम इव गॊपाथे पण्डितैर उपलक्षितम 71 लाङ्गूलचालनं कष्वेडः परतिरावॊ विवर्तनम थन्तथर्शनम आरावस ततॊ युथ्धं परवर्तते 72 तत्र यॊ बलवान कृष्ण जित्वा सॊ ऽतति तथ आमिषम एवम एव मनुष्येषु विशेषॊ नास्ति कश चन 73 सर्वदा तव एतथ उचितं थुर्बलेषु बलीयसाम अनाथरॊ विरॊधश च परणिपाती हि थुर्बलः 74 पिता राजा च वृथ्धश च सर्वदा मानम अर्हति तस्मान मान्यश च पूज्यश च धृतराष्ट्रॊ जनार्थन 75 पुत्रस्नेहस तु बलवान धृतराष्ट्रस्य माधव सपुत्रवशम आपन्नः परणिपातं परहास्यति 76 तत्र किं मन्यसे कृष्ण पराप्तकालम अनन्तरम कदम अर्दाच च धर्माच च न हीयेमहि माधव 77 ईथृशे हय अर्दकृच्छ्रे ऽसमिन कम अन्यं मधुसूथन उपसंप्रष्टुम अर्हामि तवाम ऋते पुरुषॊत्तम 78 परियश च परियकामश च गतिज्ञः सर्वकर्मणाम कॊ हि कृष्णास्ति नस तवाथृक सर्वनिश्चयवित सुहृत 79 एवम उक्तः परत्युवाच धर्मराजं जनार्थनः उभयॊर एव वाम अर्दे यास्यामि कुरुसंसथम 80 शमं तत्र लभेयं चेथ युष्मथर्दम अहापयन पुण्यं मे सुमहथ राजंश चरितं सयान महाफलम 81 मॊचयेयं मृत्युपाशात संरब्धान कुरुसृञ्जयान पाण्डवान धार्तराष्ट्रांश च सर्वां च पृदिवीम इमाम 82 न ममैतन मतं कृष्ण यत तवं यायाः कुरून परति सुयॊधनः सूक्तम अपि न करिष्यति ते वचः 83 समेतं पार्दिवं कषत्रं सुयॊधन वशानुगम तेषां मध्यावतरणं तव कृष्ण न रॊचये 84 न हि नः परीणयेथ थरव्यं न थेवत्वं कुतः सुखम न च सर्वामरैश्वर्यं तव रॊधेन माधव 85 [भगवान] जानाम्य एतां महाराज धार्तराष्ट्रस्य पापताम अवाच्यास तु भविष्यामः सर्वलॊके महीक्षिताम 86 न चापि मम पर्याप्ताः सहिताः सर्वपार्दिवाः करुथ्धस्य परमुखे सदातुं सिंहस्येवेतरे मृगाः 87 अद चेत ते परवर्तेरन मयि किं चिथ असांप्रतम निर्थहेयं कुरून सर्वान इति मे धीयते मतिः 88 न जातु गमनं तत्र भवेत पार्द निरर्दकम अर्दप्राप्तिः कथा चित सयाथ अन्ततॊ वाप्य अवाच्यता 89 यत तुभ्यं रॊचते कृष्ण सवस्ति पराप्नुहि कौरवान कृतार्दं सवस्तिमन्तं तवां थरक्ष्यामि पुनरागतम 90 विष्वक्सेन कुरून गत्वा भारताञ शमयेः परभॊ यदा सर्वे सुमनसः सह सयामः सुचेतसः 91 भराता चासि सखा चासि बीभत्सॊर मम च परियः सौहृथेनाविशङ्क्यॊ ऽसि सवस्ति पराप्नुहि भूतये 92 अस्मान वेत्द परान वेत्द वेत्दार्दं वेत्द भाषितम यथ यथ अस्मथ्धितं कृष्ण तत तथ वाच्यः सुयॊधनः 93 यथ यथ धर्मेण संयुक्तम उपपथ्येथ धितं वचः तत तत केशव भाषेदाः सान्त्वं वा यथि वेतरत |
1
[v] saṃjaye pratiyāte tu dharmarājo yudhiṣṭhiraḥ abhyabhāṣata dāśārham ṛṣabhaṃ sarvasātvatām 2 ayaṃ sa kālaḥ saṃprāpto mitrāṇāṃ me janārdana na ca tvadanyaṃ paśyāmi yo na āpatsu tārayet 3 tvāṃ hi mādhava saṃśritya nirbhayā mohadarpitam dhārtarāṣṭraṃ sahāmātyaṃ svam aṃśam anuyuñjmahe 4 yathā hi sarvāsv āpatsu pāsi vṛṣṇīn ariṃdama tathā te pāṇḍavā rakṣyāḥ pāhy asmān mahato bhayāt 5 [bhagavān] ayam asmi mahābāho brūhi yat te vivakṣitam kariṣyāmi hi tat sarvaṃ yat tvaṃ vakṣyasi bhārata 6 śrutaṃ te dhṛtarāṣṭrasya saputrasya cikīrṣitam etad dhi sakalaṃ kṛṣṇa saṃjayo māṃ yad abravīt 7 tan mataṃ dhṛtarāṣṭrasya so 'syātmā vivṛtāntaraḥ yathoktaṃ dūta ācaṣṭe vadhyaḥ syād anyathā bruvan 8 apradānena rājyasya śāntim asmāsu mārgati lubdhaḥ pāpena manasā carann asamam ātmanaḥ 9 yat tad dvādaśa varṣāṇi vane nirvyuṣitā vayam chadmanā śaradaṃ caikāṃ dhṛtarāṣṭrasya śāsanāt 10 sthātā naḥ samaye tasmin dhṛtarāṣṭra iti prabho nāhāsma samayaṃ kṛṣṇa tad dhi no brāhmaṇā viduḥ 11 vṛddho rājā dhṛtarāṣṭraḥ svadharmaṃ nānupaśyati paśyan vā putragṛddhitvān mandasyānveti śāsanam 12 suyodhana mate tiṣṭhan rājāsmāsu janārdana mithyā carati lubdhaḥ saṃś caran priyam ivātmanaḥ 13 ito duḥkhataraṃ kiṃ nu yatrāhaṃ mātaraṃ tataḥ saṃvidhātuṃ na śaknomi mitrāṇāṃ vā janārdana 14 kāśibhiś cedipāñcālair matsyaiś ca madhusūdana bhavatā caiva nāthena pañca grāmā vṛtā mayā 15 kuśa sthalaṃ vṛkasthalam āsandī vāraṇāvatam avasānaṃ ca govinda kiṃ cid evātra pañcamam 16 pañca nas tāta dīyantāṃ grāmā vā nagarāṇi vā vasema sahitā yeṣu mā ca no bharatā naśan 17 na ca tān api duṣṭātmā dhārtarāṣṭro 'numanyate svāmyam ātmani matvāsāv ato duḥkhataraṃ nu kim 18 kule jātasya vṛddhasya paravitteṣu gṛdhyataḥ lobhaḥ prajñānam āhanti prajñā hanti hatā hriyam 19 hrīr hatā bādhate dharmaṃ dharmo hanti hataḥ śriyam śrīr hatā puruṣaṃ hanti puruṣasyāsvatā vadhaḥ 20 asvato hi nivartante jñātayaḥ suhṛdartvijaḥ apuṣpād aphalād vṛkṣād yathā tāta patatriṇaḥ 21 etac ca maraṇaṃ tāta yad asmāt patitād iva jñātayo vinivartante pretasattvād ivāsavaḥ 22 nātaḥ pāpīyasīṃ kāṃ cid avasthāṃ śambaro 'bravīt yatra naivādya na prātar bhojanaṃ patidṛśyate 23 dhanam āhuḥ paraṃ dharmaṃ dhane sarvaṃ pratiṣṭhitam jīvanti dhanino loke mṛtā ye tv adhanā narāḥ 24 ye dhanād apakarṣanti naraṃ svabalam āśritāḥ te dharmam arthaṃ kāmaṃ ca pramathnanti naraṃ ca tam 25 etām avasthāṃ prāpyaike maraṇaṃ vavrire janāḥ grāmāyaike vanāyaike nāśāyaike pavavrajuḥ 26 unmādam eke puṣyanti yānty anye dviṣatāṃ vaśam dāsyam eke nigacchanti pareṣām arthahetunā 27 āpad evāsya maraṇāt puruṣasya garīyasī śriyo vināśas tad dhyasya nimittaṃ dharmakāmayoḥ 28 yad asya dharmyaṃ maraṇaṃ śāśvataṃ lokavartma tat samantāt sarvabhūtānāṃ na tad atyeti kaś cana 29 na tathā bādhyate kṛṣṇa prakṛtyā nirdhano janaḥ yathā bhadrāṃ śriyaṃ prāpya tayā hīnaḥ sukhaidhitaḥ 30 sa tadātmāparādhena saṃprāpto vyasanaṃ mahat sendrān garhayate devān nātmānaṃ ca kathaṃ cana 31 na cāsmin sarvaśāstrāṇi prataranti nigarhaṇām so 'bhikrudhyati bhṛtyānāṃ suhṛdaś cābhyasūyati 32 taṃ tadā manyur evaiti sa bhūyaḥ saṃpramuhyati sa mohavaśam āpannaḥ krūraṃ karma niṣevate 33 pāpakarmātyayāyaiva saṃkaraṃ tena puṣyati saṃkaro narakāyaiva sā kāṣṭhā pāpakarmaṇām 34 na cet prabudhyate kṛṣṇa narakāyaiva gacchati tasya prabodhaḥ prajñaiva prajñā cakṣur na riṣyati 35 prajñā lābhe hi puruṣaḥ śāstrāṇy evānvavekṣate śāstranityaḥ punar dharmaṃ tasya hrīr aṅgam uttamam 36 hrīmān hi pāpaṃ pradveṣṭi tasya śrīr abhivardhate śrīmān sa yāvad bhavati tāvad bhavati pūruṣaḥ 37 dharmanityaḥ praśāntātmā kāryayogavahaḥ sadā nādharme kurute buddhiṃ na ca pāpeṣu vartate 38 ahrīko vā vimūḍho vā naiva strī na punaḥ pumān nāsyādhikāro dharme 'sti yathā śūdras tathaiva saḥ 39 hrīmān avati devāṃś ca pitṝn ātmānam eva ca tenāmṛtatvaṃ vrajati sā kāṣṭhā puṇyakarmaṇām 40 tad idaṃ mayi te dṛṣṭaṃ pratyakṣaṃ madhusūdana yathā rājyāt paribhraṣṭo vasāmi vasatīr imāḥ 41 te vayaṃ na śriyaṃ hātum alaṃ nyāyena kena cit atra no yatamānānāṃ vadhaś ced api sādhu tat 42 tatra naḥ prathamaḥ kalpo yad vayaṃ te ca mādhava praśāntāḥ samabhūtāś ca śriyaṃ tān aśnuvīmahi 43 tatraiṣā paramā kāṣṭhā raudrakarma kṣayodayā yad vayaṃ hauravān hatvā tāni rāṣṭrāṇy aśīmahi 44 ye punaḥ syur asaṃbaddhā anāryāḥ kṛṣṇa śatravaḥ teṣām apy avadhaḥ kāryaḥ kiṃ punar ye syur īdṛśāḥ 45 jñātayaś ca hi bhūyiṣṭhāḥ sahāyā guravaś ca naḥ teṣāṃ vadho 'tipāpīyān kiṃ nu yuddhe 'sti śobhanam 46 pāpaḥ kṣatriya dharmo 'yaṃ vayaṃ ca kṣatrabāndhavāḥ sa naḥ svadharmo 'dharmo vā vṛttir anyā vigarhitā 47 śūdraḥ karoti śuśrūṣāṃ vaiśyā vipaṇi jīvinaḥ vayaṃ vadhena jīvāmaḥ kapālaṃ brāhmaṇair vṛtam 48 kṣatriyaḥ kṣatriyaṃ hanti matsyo matsyena jīvati śvā śvānaṃ hanti dāśārha paśya dharmo yathāgataḥ 49 yuddhe kṛṣṇa kalir nityaṃ prāṇāḥ sīdanti saṃyuge balaṃ tu nītimātrāya haṭhe jayaparājayau 50 nātmac chandena bhūtānāṃ jīvitaṃ maraṇaṃ tathā nāpy akāle sukhaṃ prāpyaṃ duḥkhaṃ vāpi yadūttama 51 eko hy api bahūn hanti ghnanty ekaṃ bahavo 'py uta śūraṃ kāpuruṣo hanti ayaśasvī yaśasvinam 52 jayaś caivobhayor dṛṣṭa ubhayoś ca parājayaḥ tathaivāpacayo dṛṣṭo vyapayāne kṣayavyayau 53 sarvathā vṛjinaṃ yuddhaṃ ko ghnan na pratihanyate hatasya ca hṛṣīkeśa samau jayaparājayau 54 parājayaś ca maraṇān manye naiva viśiṣyate yasya syād vijayaḥ kṛṣṇa tasyāpy apacayo dhruvam 55 antato dayitaṃ ghnanti ke cid apy apare janāḥ tasyāṅgabalahīnasya putrān bhrātṝn apaśyataḥ nirvedo jīvite kṛṣṇa sarvataś copajāyate 56 ye hy eva vīrā hrīmanta āryāḥ karuṇavedinaḥ ta eva yuddhe hanyante yavīyān mucyate janaḥ 57 hatvāpy anuśayo nityaṃ parān api janārdana anubandhaś ca pāpo 'tra śeṣaś cāpy avaśiṣyate 58 śeṣe hi balam āsādya na śeṣam avaṣeṣayet sarvocchede ca yatate vairasyānta vidhitsayā 59 jayo vairaṃ prasṛjati duḥkham āste parājitaḥ sukhaṃ praśāntaḥ svapiti hitvā jayaparājayau 60 jātavairaś ca puruṣo duḥkhaṃ svapiti nityadā anirvṛtena manasā sa sarpa iva veśmani 61 utsādayati yaḥ sarvaṃ yaśasā sa viyujyate akīrtiṃ sarvabhūteṣu śāśvatīṃ sa niyacchati 62 na hi vairāṇi śāmyanti dīrghakālakṛtāny api ākhyātāraś ca vidyante pumāṃś cotpadyate kule 63 na cāpi vairaṃ vaireṇa keśava vyupaśāmyati haviṣāgnir yathā kṛṣṇa bhūya evābhivardhate 64 ato 'nyathā nāsti śāntir nityam antaram antataḥ antaraṃ lipsamānānām ayaṃ doṣo nirantaraḥ 65 pauruṣeyo hi balavān ādhir hṛdayabādhanaḥ tasya tyāgena vā śāntir nivṛttyā manaso 'pi vā 66 atha vā mūlaghātena dviṣatāṃ madhusūdana phalanirvṛttir iddhā syāt tan nṛśaṃsataraṃ bhavet 67 yā tu tyāgena śāntiḥ syāt tad ṛte vadha eva saḥ saṃśayāc ca samucchedād dviṣatām ātmanas tathā 68 na ca tyaktuṃ tad icchāmo na cecchāmaḥ kulakṣayam atra yā praṇipātena śāntiḥ saiva garīyasī 69 sarvathā yatamānānām ayuddham abhikāṅkṣatām sāntve pratihate yuddhaṃ prasiddham aparākramam 70 pratighātena sāntvasya dāruṇaṃ saṃpravartate tac chunām iva gopāde paṇḍitair upalakṣitam 71 lāṅgūlacālanaṃ kṣveḍaḥ pratirāvo vivartanam dantadarśanam ārāvas tato yuddhaṃ pravartate 72 tatra yo balavān kṛṣṇa jitvā so 'tti tad āmiṣam evam eva manuṣyeṣu viśeṣo nāsti kaś cana 73 sarvathā tv etad ucitaṃ durbaleṣu balīyasām anādaro virodhaś ca praṇipātī hi durbalaḥ 74 pitā rājā ca vṛddhaś ca sarvathā mānam arhati tasmān mānyaś ca pūjyaś ca dhṛtarāṣṭro janārdana 75 putrasnehas tu balavān dhṛtarāṣṭrasya mādhava saputravaśam āpannaḥ praṇipātaṃ prahāsyati 76 tatra kiṃ manyase kṛṣṇa prāptakālam anantaram katham arthāc ca dharmāc ca na hīyemahi mādhava 77 īdṛśe hy arthakṛcchre 'smin kam anyaṃ madhusūdana upasaṃpraṣṭum arhāmi tvām ṛte puruṣottama 78 priyaś ca priyakāmaś ca gatijñaḥ sarvakarmaṇām ko hi kṛṣṇāsti nas tvādṛk sarvaniścayavit suhṛt 79 evam uktaḥ pratyuvāca dharmarājaṃ janārdanaḥ ubhayor eva vām arthe yāsyāmi kurusaṃsadam 80 śamaṃ tatra labheyaṃ ced yuṣmadartham ahāpayan puṇyaṃ me sumahad rājaṃś caritaṃ syān mahāphalam 81 mocayeyaṃ mṛtyupāśāt saṃrabdhān kurusṛñjayān pāṇḍavān dhārtarāṣṭrāṃś ca sarvāṃ ca pṛthivīm imām 82 na mamaitan mataṃ kṛṣṇa yat tvaṃ yāyāḥ kurūn prati suyodhanaḥ sūktam api na kariṣyati te vacaḥ 83 sametaṃ pārthivaṃ kṣatraṃ suyodhana vaśānugam teṣāṃ madhyāvataraṇaṃ tava kṛṣṇa na rocaye 84 na hi naḥ prīṇayed dravyaṃ na devatvaṃ kutaḥ sukham na ca sarvāmaraiśvaryaṃ tava rodhena mādhava 85 [bhagavān] jānāmy etāṃ mahārāja dhārtarāṣṭrasya pāpatām avācyās tu bhaviṣyāmaḥ sarvaloke mahīkṣitām 86 na cāpi mama paryāptāḥ sahitāḥ sarvapārthivāḥ kruddhasya pramukhe sthātuṃ siṃhasyevetare mṛgāḥ 87 atha cet te pravarteran mayi kiṃ cid asāṃpratam nirdaheyaṃ kurūn sarvān iti me dhīyate matiḥ 88 na jātu gamanaṃ tatra bhavet pārtha nirarthakam arthaprāptiḥ kadā cit syād antato vāpy avācyatā 89 yat tubhyaṃ rocate kṛṣṇa svasti prāpnuhi kauravān kṛtārthaṃ svastimantaṃ tvāṃ drakṣyāmi punarāgatam 90 viṣvaksena kurūn gatvā bhāratāñ śamayeḥ prabho yathā sarve sumanasaḥ saha syāmaḥ sucetasaḥ 91 bhrātā cāsi sakhā cāsi bībhatsor mama ca priyaḥ sauhṛdenāviśaṅkyo 'si svasti prāpnuhi bhūtaye 92 asmān vettha parān vettha vetthārthaṃ vettha bhāṣitam yad yad asmaddhitaṃ kṛṣṇa tat tad vācyaḥ suyodhanaḥ 93 yad yad dharmeṇa saṃyuktam upapadyed dhitaṃ vacaḥ tat tat keśava bhāṣethāḥ sāntvaṃ vā yadi vetarat |