|
1
[धृ] बरूहि भूयॊ महाबुथ्धे धर्मार्दसहितं वचः शृण्वतॊ नास्ति मे तृप्तिर विचित्राणीह भाषसे 2 सर्वतीर्देषु वा सनानं सर्वभूतेषु चार्जवम उभे एते समे सयाताम आर्जवं वा विशिष्यते 3 आर्जवं परतिपथ्यस्व पुत्रेषु सततं विभॊ इह कीर्तिं परां पराप्य परेत्य सवर्गम अवाप्स्यसि 4 यावत कीर्तिर मनुष्यस्य पुण्या लॊकेषु गीयते तावत स पुरुषव्याघ्र सवर्गलॊके महीयते 5 अत्राप्य उथाहरन्तीमम इतिहासं पुरातनम विरॊचनस्य संवाथं केशिन्य अर्दे सुधन्वना 6 किं बराह्मणाः सविच छरेयांसॊ थितिजाः सविथ विरॊचन अद केन सम पर्यङ्कं सुधन्वा नाधिरॊहति 7 पराजापत्या हि वै शरेष्ठा वयं केशिनि सत्तमाः अस्माकं खल्व इमे लॊकाः के थेवाः के थविजातयः 8 इहैवास्स्व परतीक्षाव उपस्दाने विरॊचन सुधन्वा परातर आगन्ता पश्येयं वां समागतौ 9 तदा भथ्रे करिष्यामि यदा तवं भीरु भाषसे सुधन्वानं च मां चैव परातर थरष्टासि संगतौ 10 अन्वालभे हिरण्मयं पराह्राथे ऽहं तवासनम एकत्वम उपसंपन्नॊ न तव आसेयं तवया सह 11 अन्वाहरन्तु फलकं कूर्चं वाप्य अद वा बृसीम सुधन्वन न तवम अर्हॊ ऽसि मया सह समासनम 12 पितापि ते समासीनम उपासीतैव माम अधः बालः सुखैधितॊ गेहे न तवं किं चन बुध्यसे 13 हिरण्यं च गवाश्वं च यथ वित्तम असुरेषु नः सुधन्वन विपणे तेन परश्नं पृच्छाव ये विथुः 14 हिरण्यं च गवाश्वं च तवैवास्तु विरॊचन पराणयॊस तु पणं कृत्वा परश्नं पृच्छाव ये विथुः 15 आवां कुत्र गमिष्यावः पराणयॊर विपणे कृते न हि थेवेष्व अहं सदाता न मनुष्येषु कर्हि चित 16 पितरं ते गमिष्यावः पराणयॊर विपणे कृते पुत्रस्यापि स हेतॊर हि परह्राथॊ नानृतं वथेत 17 [परह] इमौ तौ संप्रथृश्येते याभ्यां न चरितं सह आशीविषाव इव करुथ्धाव एकमार्गम इहागतौ 18 किं वै सहैव चरतॊ न पुरा चरतः सह विरॊचनैतत पृच्छामि किं ते सख्यं सुधन्वना 19 न मे सुधन्वना सख्यं पराणयॊर विपणावहे परह्राथ तत तवाम ऋप्च्छामि मा परश्नम अनृतं वथीः 20 [परह] उथकं मधुपर्कं चाप्य आनयन्तु सुधन्वने बरह्मन्न अभ्यर्चनीयॊ ऽसि शवेता गौः पीवरी कृता 21 उथकं मधुपर्कं च पद एवार्पितं मम परह्राथ तवं तु नौ परश्नं तद्यं परब्रूहि पृच्छतॊः 22 [परह] पुर्तॊ वान्यॊ भवान बरह्मन साक्ष्ये चैव भवेत सदितः तयॊर विवथतॊः परश्नं कदम अस्मथ विभॊ वथेत 23 अद यॊ नैव परब्रूयात सत्यं वा यथि वानृतम एतत सुधन्वन पृच्छामि थुर्विवक्ता सम किं वसेत 24 यां रात्रिम अधिविन्ना सत्री यां चैवाक्ष पराजितः यां च भाराभितप्ताङ्गॊ थुर्विवक्ता सम तां वसेत 25 नगरे परतिरुथ्धः सन बहिर थवारे बुभुक्षितः अमित्रान भूयसः पश्यन थुर्विवक्ता सम तां वसेत 26 पञ्च पश्वनृते हन्ति थश हन्ति गवानृते शतम अश्वानृते हन्ति सहस्रं पुरुषानृते 27 हन्ति जातान अजातांश च हिरण्यार्दॊ ऽनृतं वथन सर्वं भूम्यनृते हन्ति मा सम भूम्यनृतं वथीः 28 [परह] मत्तः शरेयान अङ्गिरा वै सुधन्वा तवथ विरॊचन मातास्य शरेयसी मातुस तस्मात तवं तेन वै जितः 29 विरॊचन सुधन्वायं पराणानाम ईश्वरस तव सुधन्वन पुनर इच्छामि तवया थत्तं विरॊचनम 30 यथ धर्मम अवृणीदास तवं न कामाथ अनृतं वथीः पुनर थथामि ते तस्मात पुत्रं परह्राथ थुर्लभम 31 एष परह्राथ पुत्रस ते मया थत्तॊ विरॊचनः पाथप्रक्षालनं कुर्यात कुमार्याः संनिधौ मम 32 तस्माथ राजेन्थ्र भूम्यर्दे नानृतं वक्तुम अर्हसि मा गमः स सुतामात्यॊ ऽतययं पुत्रान अनुभ्रमन 33 न थेवा यष्टिम आथाय रक्षन्ति पशुपालवत यं तु रक्षितुम इच्छन्ति बुथ्ध्या संविभजन्ति तम 34 यदा यदा हि पुरुषः कल्याणे कुरुते मनः तदा तदास्य सर्वार्दाः सिध्यन्ते नात्र संशयः 35 न छन्थांसि वृजिनात तारयन्ति; आयाविनं मायया वर्तमानम नीडं शकुन्ता इव जातपक्षाश; छन्थांस्य एनं परजहत्य अन्तकाले 36 मत्तापानं कलहं पूगवैरं; भार्यापत्यॊर अन्तरं जञातिभेथम राजथ्विष्टं सत्रीपुमांसॊर विवाथं; वर्ज्यान्य आहुर यश च पन्दाः परथुष्ठः 37 सामुथ्रिकं वणिजं चॊरपूर्वं; शलाक धूर्तं च चिकित्सकं च अरिं च मित्रं च कुशीलवं च; नैतान साख्येष्व अधिकुर्वीत सप्त 38 मानाग्निहॊत्रम उत मानमौनं; मानेनाधीतम उत मानयज्ञः एतानि चत्वार्य अभयंकराणि; भयं परयच्छन्त्य अयदा कृतानि 39 अगार थाही गरथः कुण्डाशी सॊमविक्रयी पर्व कारश च सूची च मित्र धरुक पारथारिकः 40 भरूणहा गुरु तल्पी च यश च सयात पानपॊ थविजः अतितीक्ष्णश च काकश च नास्तिकॊ वेथ निन्थकः 41 सरुव परग्रहणॊ वरात्यः कीनाशश चार्दवान अपि रक्षेत्य उक्तश च यॊ हिंस्यात सर्वे बरह्मण्हणैः समाः 42 तृणॊक्लया जञायते जातरूपं; युगे भथ्रॊ वयवहारेण साधुः शूरॊ भयेष्व अर्दकृच्छ्रेषु धीरः; कृच्छ्रास्व आपत्सु सुहृथश चारयश च 43 जरा रूपं हरति हि धैर्यम आशा; मृत्युः पराणान धर्मचर्याम असूया करॊधः शरियं शीलम अनार्य सेवा; हरियं कामः सर्वम एवाभिमानः 44 शरीर मङ्गलात परभवति परागल्भ्यात संप्रवर्धते थाक्ष्यात तु कुरुते मूलं संयमात परतितिष्ठति 45 अष्टौ गुणाः पुरुषं थीपयन्ति; परज्ञा च कौल्यं च थमः शरुतं च पराक्रमश चाबहु भाषिता च; थानं यदाशक्ति कृतज्ञता च 46 एतान गुणांस तात महानुभावान; एकॊ गुणः संश्रयते परसह्य राजा यथा सत्कुरुते मनुष्यं; सर्वान गुणान एष गुणॊ ऽतिभाति 47 अष्टौ नृपेमानि मनुष्यलॊके; सवर्गस्य लॊकस्य निथर्शनानि चत्वार्य एषाम अन्ववेतानि सथ्भिश; चत्वार्य एषाम अन्ववयन्ति सन्तः 48 यज्ञॊ थानम अध्ययनं तपश च; चत्वार्य एतान्य अन्ववेतानि सथ्भिः थमः सत्यम आर्जवम आनृशंस्यं; चत्वार्य एतान्य अन्ववयन्ति सन्तः 49 न सा सभा यत्र न सन्ति वृथ्धा; न ते वृथ्धा ये न वथन्ति धर्मम नासौ हर्मॊ यतन सत्यम अस्ति; न तत सत्यं यच छलेनानुविथ्धम 50 सत्यं रूपं शरुतं विथ्या कौल्यं शीलं बलं धनम शौर्यं च चिरभाष्यं च थशः संसर्गयॊनयः 51 पापं कुर्वन पापकीर्तिः पापम एवाश्नुते फलम पुण्यं कुर्वन पुण्यकीर्तिः पुण्यम एवाश्नुते फलम 52 पापं परज्ञां नाशयति करियमाणं पुनः पुनः नष्टप्रज्ञः पापम एव नित्यम आरभते नरः 53 पुण्यं परज्ञां वर्धयति करियमाणं पुनः पुनः वृथ्धप्रज्ञः पुण्यम एव नित्यम आरभते नरः 54 असूयकॊ थन्थ शूकॊ निष्ठुरॊ वैरकृन नरः स कृच्छ्रं महथ आप्नॊतॊ नचिरात पापम आचरन 55 अनसूयः कृतप्रज्ञ्टः शॊभनान्य आचरन सथा अकृच्छ्रात सुखम आप्नॊति सर्वत्र च विराजते 56 परज्ञाम एवागमयति यः पराज्ञेभ्यः स पण्डितः पराज्ञॊ हय अवाप्य धर्मार्दौ शक्नॊति सुखम एधितुम 57 थिवसेनैव तत कुर्याथ येन रातौ सुखं वसेत अष्ट मासेन तत कुर्याथ येन वर्षाः सुखं वसेत 58 पूर्वे वयसि तत कुर्याथ येन वृथ्धसुखं वसेत यावज जीवेन तत कुर्याथ येन परेत्य सुखं वसेत 59 जीर्णम अन्नं परशंसन्ति भार्यं च गतयौवनाम शूरं विगतसंग्रामं गतपारं तपस्विनम 60 धनेनाधर्मलब्धेन यच छिथ्रम अपिधीयते असंवृतं तथ भवति ततॊ ऽनयथ अवथीर्यते 61 गुरुर आत्मवतां शास्ता शासा राजा थुरात्मनाम अद परच्छन्नपापानां शास्ता वैवस्वतॊ यमः 62 ऋषीणां च नथीनां च कुलानां च महामनाम परभवॊ नाधिगन्तव्यः सत्रीणां थुश्चरितस्य च 63 थविजातिपूजाभिरतॊ थाता जञातिषु चार्जवी कषत्रियः सवर्गभाग राजंश चिरं पालयते महीम 64 सुवर्णपुष्पां पृदिवीं चिन्वन्ति पुरुषास तरयः शूरश च कृतविथ्यश च यश च जानाति सेवितुम 65 बुथ्धिश्रेष्ठानि कर्माणि बाहुमध्यानि भारत तानि जङ्घा जघन्यानि भारप्रत्यवराणि च 66 थुर्यॊधने च शकुनौ मूढे थुःशासने तदा कर्णे चैश्वर्यम आधाय कदं तवं भूतिम इच्छसि 67 सर्वैर गुणैर उपेताश च पाण्डवा भरतर्षभ पितृवत तवयि वर्तन्ते तेषु वर्तस्व पुत्रवत |
1
[dhṛ] brūhi bhūyo mahābuddhe dharmārthasahitaṃ vacaḥ śṛṇvato nāsti me tṛptir vicitrāṇīha bhāṣase 2 sarvatīrtheṣu vā snānaṃ sarvabhūteṣu cārjavam ubhe ete same syātām ārjavaṃ vā viśiṣyate 3 ārjavaṃ pratipadyasva putreṣu satataṃ vibho iha kīrtiṃ parāṃ prāpya pretya svargam avāpsyasi 4 yāvat kīrtir manuṣyasya puṇyā lokeṣu gīyate tāvat sa puruṣavyāghra svargaloke mahīyate 5 atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam virocanasya saṃvādaṃ keśiny arthe sudhanvanā 6 kiṃ brāhmaṇāḥ svic chreyāṃso ditijāḥ svid virocana atha kena sma paryaṅkaṃ sudhanvā nādhirohati 7 prājāpatyā hi vai śreṣṭhā vayaṃ keśini sattamāḥ asmākaṃ khalv ime lokāḥ ke devāḥ ke dvijātayaḥ 8 ihaivāssva pratīkṣāva upasthāne virocana sudhanvā prātar āgantā paśyeyaṃ vāṃ samāgatau 9 tathā bhadre kariṣyāmi yathā tvaṃ bhīru bhāṣase sudhanvānaṃ ca māṃ caiva prātar draṣṭāsi saṃgatau 10 anvālabhe hiraṇmayaṃ prāhrāde 'haṃ tavāsanam ekatvam upasaṃpanno na tv āseyaṃ tvayā saha 11 anvāharantu phalakaṃ kūrcaṃ vāpy atha vā bṛsīm sudhanvan na tvam arho 'si mayā saha samāsanam 12 pitāpi te samāsīnam upāsītaiva mām adhaḥ bālaḥ sukhaidhito gehe na tvaṃ kiṃ cana budhyase 13 hiraṇyaṃ ca gavāśvaṃ ca yad vittam asureṣu naḥ sudhanvan vipaṇe tena praśnaṃ pṛcchāva ye viduḥ 14 hiraṇyaṃ ca gavāśvaṃ ca tavaivāstu virocana prāṇayos tu paṇaṃ kṛtvā praśnaṃ pṛcchāva ye viduḥ 15 āvāṃ kutra gamiṣyāvaḥ prāṇayor vipaṇe kṛte na hi deveṣv ahaṃ sthātā na manuṣyeṣu karhi cit 16 pitaraṃ te gamiṣyāvaḥ prāṇayor vipaṇe kṛte putrasyāpi sa hetor hi prahrādo nānṛtaṃ vadet 17 [prah] imau tau saṃpradṛśyete yābhyāṃ na caritaṃ saha āśīviṣāv iva kruddhāv ekamārgam ihāgatau 18 kiṃ vai sahaiva carato na purā carataḥ saha virocanaitat pṛcchāmi kiṃ te sakhyaṃ sudhanvanā 19 na me sudhanvanā sakhyaṃ prāṇayor vipaṇāvahe prahrāda tat tvām ṛpcchāmi mā praśnam anṛtaṃ vadīḥ 20 [prah] udakaṃ madhuparkaṃ cāpy ānayantu sudhanvane brahmann abhyarcanīyo 'si śvetā gauḥ pīvarī kṛtā 21 udakaṃ madhuparkaṃ ca patha evārpitaṃ mama prahrāda tvaṃ tu nau praśnaṃ tathyaṃ prabrūhi pṛcchatoḥ 22 [prah] purto vānyo bhavān brahman sākṣye caiva bhavet sthitaḥ tayor vivadatoḥ praśnaṃ katham asmad vibho vadet 23 atha yo naiva prabrūyāt satyaṃ vā yadi vānṛtam etat sudhanvan pṛcchāmi durvivaktā sma kiṃ vaset 24 yāṃ rātrim adhivinnā strī yāṃ caivākṣa parājitaḥ yāṃ ca bhārābhitaptāṅgo durvivaktā sma tāṃ vaset 25 nagare pratiruddhaḥ san bahir dvāre bubhukṣitaḥ amitrān bhūyasaḥ paśyan durvivaktā sma tāṃ vaset 26 pañca paśvanṛte hanti daśa hanti gavānṛte śatam aśvānṛte hanti sahasraṃ puruṣānṛte 27 hanti jātān ajātāṃś ca hiraṇyārtho 'nṛtaṃ vadan sarvaṃ bhūmyanṛte hanti mā sma bhūmyanṛtaṃ vadīḥ 28 [prah] mattaḥ śreyān aṅgirā vai sudhanvā tvad virocana mātāsya śreyasī mātus tasmāt tvaṃ tena vai jitaḥ 29 virocana sudhanvāyaṃ prāṇānām īśvaras tava sudhanvan punar icchāmi tvayā dattaṃ virocanam 30 yad dharmam avṛṇīthās tvaṃ na kāmād anṛtaṃ vadīḥ punar dadāmi te tasmāt putraṃ prahrāda durlabham 31 eṣa prahrāda putras te mayā datto virocanaḥ pādaprakṣālanaṃ kuryāt kumāryāḥ saṃnidhau mama 32 tasmād rājendra bhūmyarthe nānṛtaṃ vaktum arhasi mā gamaḥ sa sutāmātyo 'tyayaṃ putrān anubhraman 33 na devā yaṣṭim ādāya rakṣanti paśupālavat yaṃ tu rakṣitum icchanti buddhyā saṃvibhajanti tam 34 yathā yathā hi puruṣaḥ kalyāṇe kurute manaḥ tathā tathāsya sarvārthāḥ sidhyante nātra saṃśayaḥ 35 na chandāṃsi vṛjināt tārayanti; āyāvinaṃ māyayā vartamānam nīḍaṃ śakuntā iva jātapakṣāś; chandāṃsy enaṃ prajahaty antakāle 36 mattāpānaṃ kalahaṃ pūgavairaṃ; bhāryāpatyor antaraṃ jñātibhedam rājadviṣṭaṃ strīpumāṃsor vivādaṃ; varjyāny āhur yaś ca panthāḥ praduṣṭhaḥ 37 sāmudrikaṃ vaṇijaṃ corapūrvaṃ; śalāka dhūrtaṃ ca cikitsakaṃ ca ariṃ ca mitraṃ ca kuśīlavaṃ ca; naitān sākhyeṣv adhikurvīta sapta 38 mānāgnihotram uta mānamaunaṃ; mānenādhītam uta mānayajñaḥ etāni catvāry abhayaṃkarāṇi; bhayaṃ prayacchanty ayathā kṛtāni 39 agāra dāhī garadaḥ kuṇḍāśī somavikrayī parva kāraś ca sūcī ca mitra dhruk pāradārikaḥ 40 bhrūṇahā guru talpī ca yaś ca syāt pānapo dvijaḥ atitīkṣṇaś ca kākaś ca nāstiko veda nindakaḥ 41 sruva pragrahaṇo vrātyaḥ kīnāśaś cārthavān api rakṣety uktaś ca yo hiṃsyāt sarve brahmaṇhaṇaiḥ samāḥ 42 tṛṇoklayā jñāyate jātarūpaṃ; yuge bhadro vyavahāreṇa sādhuḥ śūro bhayeṣv arthakṛcchreṣu dhīraḥ; kṛcchrāsv āpatsu suhṛdaś cārayaś ca 43 jarā rūpaṃ harati hi dhairyam āśā; mṛtyuḥ prāṇān dharmacaryām asūyā krodhaḥ śriyaṃ śīlam anārya sevā; hriyaṃ kāmaḥ sarvam evābhimānaḥ 44 śrīr maṅgalāt prabhavati prāgalbhyāt saṃpravardhate dākṣyāt tu kurute mūlaṃ saṃyamāt pratitiṣṭhati 45 aṣṭau guṇāḥ puruṣaṃ dīpayanti; prajñā ca kaulyaṃ ca damaḥ śrutaṃ ca parākramaś cābahu bhāṣitā ca; dānaṃ yathāśakti kṛtajñatā ca 46 etān guṇāṃs tāta mahānubhāvān; eko guṇaḥ saṃśrayate prasahya rājā yadā satkurute manuṣyaṃ; sarvān guṇān eṣa guṇo 'tibhāti 47 aṣṭau nṛpemāni manuṣyaloke; svargasya lokasya nidarśanāni catvāry eṣām anvavetāni sadbhiś; catvāry eṣām anvavayanti santaḥ 48 yajño dānam adhyayanaṃ tapaś ca; catvāry etāny anvavetāni sadbhiḥ damaḥ satyam ārjavam ānṛśaṃsyaṃ; catvāry etāny anvavayanti santaḥ 49 na sā sabhā yatra na santi vṛddhā; na te vṛddhā ye na vadanti dharmam nāsau harmo yatana satyam asti; na tat satyaṃ yac chalenānuviddham 50 satyaṃ rūpaṃ śrutaṃ vidyā kaulyaṃ śīlaṃ balaṃ dhanam śauryaṃ ca cirabhāṣyaṃ ca daśaḥ saṃsargayonayaḥ 51 pāpaṃ kurvan pāpakīrtiḥ pāpam evāśnute phalam puṇyaṃ kurvan puṇyakīrtiḥ puṇyam evāśnute phalam 52 pāpaṃ prajñāṃ nāśayati kriyamāṇaṃ punaḥ punaḥ naṣṭaprajñaḥ pāpam eva nityam ārabhate naraḥ 53 puṇyaṃ prajñāṃ vardhayati kriyamāṇaṃ punaḥ punaḥ vṛddhaprajñaḥ puṇyam eva nityam ārabhate naraḥ 54 asūyako danda śūko niṣṭhuro vairakṛn naraḥ sa kṛcchraṃ mahad āpnoto nacirāt pāpam ācaran 55 anasūyaḥ kṛtaprajñṭaḥ śobhanāny ācaran sadā akṛcchrāt sukham āpnoti sarvatra ca virājate 56 prajñām evāgamayati yaḥ prājñebhyaḥ sa paṇḍitaḥ prājño hy avāpya dharmārthau śaknoti sukham edhitum 57 divasenaiva tat kuryād yena rātau sukhaṃ vaset aṣṭa māsena tat kuryād yena varṣāḥ sukhaṃ vaset 58 pūrve vayasi tat kuryād yena vṛddhasukhaṃ vaset yāvaj jīvena tat kuryād yena pretya sukhaṃ vaset 59 jīrṇam annaṃ praśaṃsanti bhāryaṃ ca gatayauvanām śūraṃ vigatasaṃgrāmaṃ gatapāraṃ tapasvinam 60 dhanenādharmalabdhena yac chidram apidhīyate asaṃvṛtaṃ tad bhavati tato 'nyad avadīryate 61 gurur ātmavatāṃ śāstā śāsā rājā durātmanām atha pracchannapāpānāṃ śāstā vaivasvato yamaḥ 62 ṛṣīṇāṃ ca nadīnāṃ ca kulānāṃ ca mahāmanām prabhavo nādhigantavyaḥ strīṇāṃ duścaritasya ca 63 dvijātipūjābhirato dātā jñātiṣu cārjavī kṣatriyaḥ svargabhāg rājaṃś ciraṃ pālayate mahīm 64 suvarṇapuṣpāṃ pṛthivīṃ cinvanti puruṣās trayaḥ śūraś ca kṛtavidyaś ca yaś ca jānāti sevitum 65 buddhiśreṣṭhāni karmāṇi bāhumadhyāni bhārata tāni jaṅghā jaghanyāni bhārapratyavarāṇi ca 66 duryodhane ca śakunau mūḍhe duḥśāsane tathā karṇe caiśvaryam ādhāya kathaṃ tvaṃ bhūtim icchasi 67 sarvair guṇair upetāś ca pāṇḍavā bharatarṣabha pitṛvat tvayi vartante teṣu vartasva putravat |