|
1
[मार्क] ततॊ ऽविथूरे नलिनीं परभूतकमलॊत्पलाम सीताहरणथुःखार्तः पम्पां रामः समासथत 2 मारुतेन सुशीतेन सुखेनामृत गन्धिना सेव्यमानॊ वने तस्मिञ जगाम मनसा परियाम 3 विललाप स राजेन्थ्रस तत्र कान्ताम अनुस्मरन कामबाणाभिसंतप्तः सौमित्रिस तम अदाब्रवीत 4 न तवाम एवंविधॊ भावः सप्रष्टुम अर्हति मानथ आत्मवन्तम इव वयाधिः पुरुषं वृथ्धशीलिनम 5 परवृत्तिर उपलब्धा ते वैथेह्या रावणस्य च तां तवं पुरुषकारेण बुथ्ध्या चैवॊपपाथय 6 अभिगच्छाव सुग्रीवं शैलस्दं हरिपुंगवम मयि शिष्ये च भृत्ये च सहाये च समाश्वस 7 एवं बहुविधैर वाक्यैर लक्ष्मणेन सराघवः उक्तः परकृतिम आपेथे कार्ये चानन्तरॊ ऽभवत 8 निषेव्य वारि पम्पायास तर्पयित्वा पितॄन अपि परतस्दतुर उभौ वीरौ भरातरौ रामलक्ष्मणौ 9 ताव ऋश्यमूकम अभ्येत्य बहुमूलफलं गिरिम गिर्यग्रे वानरान पञ्च वीरौ थथृशतुस तथा 10 सुग्रीवः परेषयाम आस सचिवं वानरं तयॊः बुथ्धिमन्तं हनूमन्तं हिमवन्तम इव सदितम 11 तेन संभाष्य पूर्वं तौ सुग्रीवम अभिजग्मतुः सख्यं वानरराजेन चक्रे रामस ततॊ नृप 12 तथ वासॊ थर्शयाम आसुर तस्य कार्ये निवेथिते वानराणां तु यत सीता हरियमाणाभ्यवासृजत 13 तत परत्ययकरं लब्ध्वा सुग्रीवं पलवगाधिपम पृदिव्यां वानरैश्वर्ये सवयं रामॊ ऽभयषेचयत 14 परतिजज्ञे च काकुत्स्दः समरे वालिनॊ वधम सुग्रीवश चापि वैथेह्याः पुनर आनयनं नृप 15 इत्य उक्त्वा समयं कृत्वा विश्वास्य च परस्परम अभ्येत्य सर्वे किष्किन्धां तस्दुर युथ्धाभिकाङ्क्षिणः 16 सुग्रीवः पराप्य किष्किन्धां ननाथौघनिभस्वनः नास्य तन ममृषे बाली तं तारा परत्यषेधयत 17 यदा नथति सुग्रीवॊ बलवान एष वानरः मन्ये चाश्रयवान पराप्तॊ न तवं निर्गन्तुम अर्हसि 18 हेममाली ततॊ वाली तारां ताराधिपाननाम परॊवाच वचनं वाग्मी तां वानरपतिः पतिः 19 सर्वभूतरुतज्ञा तवं पश्य बुथ्ध्या समन्विता केनापाश्रयवान पराप्तॊ ममैष भरातृगन्धिकः 20 चिन्तयित्वा मुहूर्तं तु तारा ताराधिपप्रभा पतिम इत्य अब्रवीत पराज्ञा शृणु सर्वं कपीश्वर 21 हृतथारॊ महासत्त्वॊ रामॊ थशरदात्मजः तुल्यारि मित्रतां पराप्तः सुग्रीवेण धनुर्धरः 22 भराता चास्य महाबाहुः सौमित्रिर अपराजितः लक्ष्मणॊ नाम मेधावी सदितः कार्यार्दसिथ्धये 23 मैन्थश च थविविथश चैव हनूमांश चानिलात्मजः जाम्बवान ऋक्षराजश च सुग्रीवसचिवाः सदिताः 24 सर्व एते महात्मानॊ बुथ्धिमन्तॊ महाबलाः अलं तव विनाशाय राम वीर्यव्यपाश्रयात 25 तस्यास तथ आक्षिप्य वचॊ हितम उक्तं कपीष्वरः पर्यशङ्कत ताम ईर्षुः सुग्रीव गतमानसाम 26 तारां परुषम उक्त्वा स निर्जगाम गुहा मुखात सदितं माल्यवतॊ ऽभयाशे सुग्रीवं सॊ ऽभयभाषत 27 असकृत तवं मया मूढ निर्जितॊ जीवितप्रियः मुक्तॊ जञातिर इति जञात्वा का तवरा मरणे पुनः 28 इत्य उक्तः पराह सुग्रीवॊ भरातरं हेतुमथ वचः पराप्तकालम अमित्रघ्नॊ रामं संबॊधयन्न इव 29 हृतथारस्य मे राजन हृतराज्यस्य च तवया किं नु जीवितसामर्द्यम इति विथ्धि समागतम 30 एवम उक्त्वा बहुविधं ततस तौ संनिपेततुः समरे वालिसुग्रीवौ शालतालशिलायुधौ 31 उभौ जघ्नतुर अन्यॊन्यम उभौ भूमौ निपेततुः उभौ ववल्गतुश चित्रं मुष्टिभिश च निजघ्नतुः 32 उभौ रुधिरसंसिक्तौ नखथन्त परिक्षतौ शुशुभाते तथा वीरौ पिश्पिताव इव किंशुकौ 33 न विशेषस तयॊर युथ्धे तथा कश चन थृश्यते सुग्रीवस्य तथा मालां हनूमान कण्ठ आसजत 34 स मालया तथा वीरः शुशुभे कण्ठसक्तया शरीमान इव महाशैलॊ मलयॊ मेघमालया 35 कृतचिह्नं तु सुग्रीवं रामॊ थृष्ट्वा महाधनुः विचकर्ष धनुःश्रेष्ठं वालिम उथ्थिश्य लक्ष्यवत 36 विस्फारस तस्य धनुषॊ यन्त्रस्येव तथा बभौ वितत्रास तथा वाली शरेणाभिहतॊ हृथि 37 स भिन्नमर्माभिहतॊ वक्त्राच छॊणितम उथ्वमन थथर्शावस्दितं रामम आरात सौमित्रिणा सह 38 गर्हयित्वा स काकुत्स्दं पपात भुवि मूर्छितः तारा थथर्श तं भूमौ तारापतिम इव चयुतम 39 हते वालिनि सुग्रीवः किष्किन्धां परत्यपथ्यत तां च तारापतिमुखीं तारां निपतितेश्वराम 40 रामस तु चतुरॊ मासान पृष्ठे माल्यवतः शुभे निवासम अकरॊथ धीमान सुग्रीवेणाभ्युपस्दितः 41 रावणॊ ऽपि पुरीं गत्वा लङ्कां कामबलात कृतः सीतां निवेशयाम आस भवने नन्थनॊपमे अशॊकवनिकाभ्याशे तापसाश्रमसंनिभे 42 भर्तृस्मरण तन्व अङ्गी तापसी वेषधारिणी उपवासतपः शीला तत्र सा पृदुलेक्षणा उवास थुःखवसतीः फलमूलकृताशना 43 थिथेश राक्षसीस तत्र रक्षणे राक्षसाधिपः परासासिशूलपरशु मुथ्गरालात धारिणीः 44 थव्यक्षीं तर्यक्षीं ललाटाक्षीं थीर्घजिह्वाम अजिह्विकाम तरिस्तनीम एकपाथां च तरिजटाम एकलॊचनाम 45 एताश चान्याश च थीप्ताक्ष्यः करभॊत्कट मूर्धजाः परिवार्यासते सीतां थिवारात्रम अतन्थ्रिताः 46 तास तु ताम आयतापाङ्गीं पिशाच्यॊ थारुणस्वनाः तर्जयन्ति सथा रौथ्राः परुषव्यञ्जनाक्षराः 47 खाथाम पाटयामैनां तिलशः परविभज्य ताम येयं भर्तारम अस्माकम अवमन्येह जीवति 48 इत्य एवं परिभर्त्सन्तीस तरास्यमाना पुनः पुनः भर्तृशॊकसमाविष्टा निःश्वस्येथम उवाच ताः 49 आर्याः खाथत मां शीघ्रं न मे लॊभॊ ऽसति जीविते विना तं पुन्थरीकाक्षं नीलकुञ्चित मूर्धजम 50 अप्य एवाहं निराहारा जीवितप्रियवर्जिता शॊषयिष्यामि गात्राणि वयाली तालगता यदा 51 न तव अन्यम अभिगच्छेयं पुमांसं राघवाथ ऋते इति जानीत सत्यं मे करियतां यथ अनन्तरम 52 तस्यास तथ वचनं शरुत्वा राक्षस्यस ताः खरस्वनाः आख्यातुं राक्षसेन्थ्राय जग्मुस तत सर्वम आथितः 53 गतासुतासु सर्वासु तरिजटा नाम राक्षसी सान्त्वयाम आस वैथेहीं धर्मज्ञा परियवाथिनी 54 सीते वक्ष्यामि ते किं चिथ विश्वासं कुरु मे सखि भयं ते वयेतु वामॊरु शृणु चेथं वचॊ मम 55 अविन्ध्यॊ नाम मेधावी वृथ्धॊ राक्षसपुंगवः स रामस्य हितान्वेषी तवथर्दे हि स मावथत 56 सीता मथ्वचनाथ वाच्या समाश्वास्य परसाथ्य च भर्ता ते कुशली रामॊ लक्ष्मणानुगतॊ बली 57 सख्यं वानरराजेन शक्र परतिमतेजसा कृतवान राघवः शरीमांस तवथर्दे च समुथ्यतः 58 मा च ते ऽसतु भयं भीरु रावणाल लॊकगर्हितात नलकूबर शापेन रक्षिता हय अस्य अनिन्थिते 59 शप्तॊ हय एष पुरा पापॊ वधूं रम्भां परामृशन न शक्तॊ विवशां नारीम उपैतुम अजितेन्थ्रियः 60 कषिप्रम एष्यति ते भर्ता सुग्रीवेणाभिरक्षितः सौमित्रिसहितॊ धीमांस तवां चेतॊ मॊक्षयिष्यति 61 सवप्ना हि सुमहाघॊरा थृष्टा मे ऽनिष्ट थर्शनाः विनाशायास्य थुर्बुथ्धेः पौलस्त्य कुलघातिनः 62 थारुणॊ हय एष थुष्टात्मा कषुथ्रकर्मा निशाचरः सवभावाच छील थॊषेण सर्वेषां भयवर्धनः 63 सपर्धते सर्वथेवैर यः कालॊपहतचेतनः मया विनाशलिङ्गानि सवप्ने थृष्टानि तस्य वै 64 तैलाभिषिक्तॊ विकचॊ मज्जन पङ्के थशाननः असकृत खरयुक्ते तु रदे नृत्यन्न इव सदितः 65 कुम्भकर्णाथयश चेमे नग्नाः पतितमूर्धजाः कृष्यन्ते थक्षिणाम आशां रक्तमाल्यानुलेपनाः 66 शवेतातपत्रः सॊष्णीषः शुक्लमाल्यविभूषणः शवेतपर्वतम आरूढ एक एव विभीषणः 67 सचिवाश चास्य चत्वारः शुक्लमाल्यानुलेपनाः शवेतपर्वतम आरूढा मॊक्ष्यन्ते ऽसमान महाभयात 68 रामस्यास्त्रेण पृदिवी परिक्षिप्ता ससागरा यशसा पृदिवीं कृत्स्नां पूरयिष्यति ते पतिः 69 अस्दि संचयम आरूढॊ भुञ्जानॊ मधु पायसम लक्ष्मणश च मया थृष्टॊ निरीक्षन सर्वतॊथिशः 70 रुथती रुधिरार्थ्राङ्गी वयाघ्रेण परिरक्षिता असकृत तवं मया थृष्टा गच्छन्ती थुशम उत्तराम 71 हर्षम एष्यसि वैथेहि कषिप्रं भर्तृसमन्विता राघवेण सह भरात्रा सीते तवम अचिराथ इव 72 इति सा मृगशावाक्षी तच छरुत्वा तरिजटा वचः बभूवाशावती बाला पुनर भर्तृसमागमे 73 यावथ अभ्यागता रौथ्राः पिशाच्यस ताः सुथारुणाः थथृशुस तां तरिजटया सहासीनां यदा पुरा |
1
[mārk] tato 'vidūre nalinīṃ prabhūtakamalotpalām sītāharaṇaduḥkhārtaḥ pampāṃ rāmaḥ samāsadat 2 mārutena suśītena sukhenāmṛta gandhinā sevyamāno vane tasmiñ jagāma manasā priyām 3 vilalāpa sa rājendras tatra kāntām anusmaran kāmabāṇābhisaṃtaptaḥ saumitris tam athābravīt 4 na tvām evaṃvidho bhāvaḥ spraṣṭum arhati mānada ātmavantam iva vyādhiḥ puruṣaṃ vṛddhaśīlinam 5 pravṛttir upalabdhā te vaidehyā rāvaṇasya ca tāṃ tvaṃ puruṣakāreṇa buddhyā caivopapādaya 6 abhigacchāva sugrīvaṃ śailasthaṃ haripuṃgavam mayi śiṣye ca bhṛtye ca sahāye ca samāśvasa 7 evaṃ bahuvidhair vākyair lakṣmaṇena sarāghavaḥ uktaḥ prakṛtim āpede kārye cānantaro 'bhavat 8 niṣevya vāri pampāyās tarpayitvā pitṝn api pratasthatur ubhau vīrau bhrātarau rāmalakṣmaṇau 9 tāv ṛśyamūkam abhyetya bahumūlaphalaṃ girim giryagre vānarān pañca vīrau dadṛśatus tadā 10 sugrīvaḥ preṣayām āsa sacivaṃ vānaraṃ tayoḥ buddhimantaṃ hanūmantaṃ himavantam iva sthitam 11 tena saṃbhāṣya pūrvaṃ tau sugrīvam abhijagmatuḥ sakhyaṃ vānararājena cakre rāmas tato nṛpa 12 tad vāso darśayām āsur tasya kārye nivedite vānarāṇāṃ tu yat sītā hriyamāṇābhyavāsṛjat 13 tat pratyayakaraṃ labdhvā sugrīvaṃ plavagādhipam pṛthivyāṃ vānaraiśvarye svayaṃ rāmo 'bhyaṣecayat 14 pratijajñe ca kākutsthaḥ samare vālino vadham sugrīvaś cāpi vaidehyāḥ punar ānayanaṃ nṛpa 15 ity uktvā samayaṃ kṛtvā viśvāsya ca parasparam abhyetya sarve kiṣkindhāṃ tasthur yuddhābhikāṅkṣiṇaḥ 16 sugrīvaḥ prāpya kiṣkindhāṃ nanādaughanibhasvanaḥ nāsya tan mamṛṣe bālī taṃ tārā pratyaṣedhayat 17 yathā nadati sugrīvo balavān eṣa vānaraḥ manye cāśrayavān prāpto na tvaṃ nirgantum arhasi 18 hemamālī tato vālī tārāṃ tārādhipānanām provāca vacanaṃ vāgmī tāṃ vānarapatiḥ patiḥ 19 sarvabhūtarutajñā tvaṃ paśya buddhyā samanvitā kenāpāśrayavān prāpto mamaiṣa bhrātṛgandhikaḥ 20 cintayitvā muhūrtaṃ tu tārā tārādhipaprabhā patim ity abravīt prājñā śṛṇu sarvaṃ kapīśvara 21 hṛtadāro mahāsattvo rāmo daśarathātmajaḥ tulyāri mitratāṃ prāptaḥ sugrīveṇa dhanurdharaḥ 22 bhrātā cāsya mahābāhuḥ saumitrir aparājitaḥ lakṣmaṇo nāma medhāvī sthitaḥ kāryārthasiddhaye 23 maindaś ca dvividaś caiva hanūmāṃś cānilātmajaḥ jāmbavān ṛkṣarājaś ca sugrīvasacivāḥ sthitāḥ 24 sarva ete mahātmāno buddhimanto mahābalāḥ alaṃ tava vināśāya rāma vīryavyapāśrayāt 25 tasyās tad ākṣipya vaco hitam uktaṃ kapīṣvaraḥ paryaśaṅkata tām īrṣuḥ sugrīva gatamānasām 26 tārāṃ paruṣam uktvā sa nirjagāma guhā mukhāt sthitaṃ mālyavato 'bhyāśe sugrīvaṃ so 'bhyabhāṣata 27 asakṛt tvaṃ mayā mūḍha nirjito jīvitapriyaḥ mukto jñātir iti jñātvā kā tvarā maraṇe punaḥ 28 ity uktaḥ prāha sugrīvo bhrātaraṃ hetumad vacaḥ prāptakālam amitraghno rāmaṃ saṃbodhayann iva 29 hṛtadārasya me rājan hṛtarājyasya ca tvayā kiṃ nu jīvitasāmarthyam iti viddhi samāgatam 30 evam uktvā bahuvidhaṃ tatas tau saṃnipetatuḥ samare vālisugrīvau śālatālaśilāyudhau 31 ubhau jaghnatur anyonyam ubhau bhūmau nipetatuḥ ubhau vavalgatuś citraṃ muṣṭibhiś ca nijaghnatuḥ 32 ubhau rudhirasaṃsiktau nakhadanta parikṣatau śuśubhāte tadā vīrau piśpitāv iva kiṃśukau 33 na viśeṣas tayor yuddhe tadā kaś cana dṛśyate sugrīvasya tadā mālāṃ hanūmān kaṇṭha āsajat 34 sa mālayā tadā vīraḥ śuśubhe kaṇṭhasaktayā śrīmān iva mahāśailo malayo meghamālayā 35 kṛtacihnaṃ tu sugrīvaṃ rāmo dṛṣṭvā mahādhanuḥ vicakarṣa dhanuḥśreṣṭhaṃ vālim uddiśya lakṣyavat 36 visphāras tasya dhanuṣo yantrasyeva tadā babhau vitatrāsa tadā vālī śareṇābhihato hṛdi 37 sa bhinnamarmābhihato vaktrāc choṇitam udvaman dadarśāvasthitaṃ rāmam ārāt saumitriṇā saha 38 garhayitvā sa kākutsthaṃ papāta bhuvi mūrchitaḥ tārā dadarśa taṃ bhūmau tārāpatim iva cyutam 39 hate vālini sugrīvaḥ kiṣkindhāṃ pratyapadyata tāṃ ca tārāpatimukhīṃ tārāṃ nipatiteśvarām 40 rāmas tu caturo māsān pṛṣṭhe mālyavataḥ śubhe nivāsam akarod dhīmān sugrīveṇābhyupasthitaḥ 41 rāvaṇo 'pi purīṃ gatvā laṅkāṃ kāmabalāt kṛtaḥ sītāṃ niveśayām āsa bhavane nandanopame aśokavanikābhyāśe tāpasāśramasaṃnibhe 42 bhartṛsmaraṇa tanv aṅgī tāpasī veṣadhāriṇī upavāsatapaḥ śīlā tatra sā pṛthulekṣaṇā uvāsa duḥkhavasatīḥ phalamūlakṛtāśanā 43 dideśa rākṣasīs tatra rakṣaṇe rākṣasādhipaḥ prāsāsiśūlaparaśu mudgarālāta dhāriṇīḥ 44 dvyakṣīṃ tryakṣīṃ lalāṭākṣīṃ dīrghajihvām ajihvikām tristanīm ekapādāṃ ca trijaṭām ekalocanām 45 etāś cānyāś ca dīptākṣyaḥ karabhotkaṭa mūrdhajāḥ parivāryāsate sītāṃ divārātram atandritāḥ 46 tās tu tām āyatāpāṅgīṃ piśācyo dāruṇasvanāḥ tarjayanti sadā raudrāḥ paruṣavyañjanākṣarāḥ 47 khādāma pāṭayāmaināṃ tilaśaḥ pravibhajya tām yeyaṃ bhartāram asmākam avamanyeha jīvati 48 ity evaṃ paribhartsantīs trāsyamānā punaḥ punaḥ bhartṛśokasamāviṣṭā niḥśvasyedam uvāca tāḥ 49 āryāḥ khādata māṃ śīghraṃ na me lobho 'sti jīvite vinā taṃ pundarīkākṣaṃ nīlakuñcita mūrdhajam 50 apy evāhaṃ nirāhārā jīvitapriyavarjitā śoṣayiṣyāmi gātrāṇi vyālī tālagatā yathā 51 na tv anyam abhigaccheyaṃ pumāṃsaṃ rāghavād ṛte iti jānīta satyaṃ me kriyatāṃ yad anantaram 52 tasyās tad vacanaṃ śrutvā rākṣasyas tāḥ kharasvanāḥ ākhyātuṃ rākṣasendrāya jagmus tat sarvam āditaḥ 53 gatāsutāsu sarvāsu trijaṭā nāma rākṣasī sāntvayām āsa vaidehīṃ dharmajñā priyavādinī 54 sīte vakṣyāmi te kiṃ cid viśvāsaṃ kuru me sakhi bhayaṃ te vyetu vāmoru śṛṇu cedaṃ vaco mama 55 avindhyo nāma medhāvī vṛddho rākṣasapuṃgavaḥ sa rāmasya hitānveṣī tvadarthe hi sa māvadat 56 sītā madvacanād vācyā samāśvāsya prasādya ca bhartā te kuśalī rāmo lakṣmaṇānugato balī 57 sakhyaṃ vānararājena śakra pratimatejasā kṛtavān rāghavaḥ śrīmāṃs tvadarthe ca samudyataḥ 58 mā ca te 'stu bhayaṃ bhīru rāvaṇāl lokagarhitāt nalakūbara śāpena rakṣitā hy asy anindite 59 śapto hy eṣa purā pāpo vadhūṃ rambhāṃ parāmṛśan na śakto vivaśāṃ nārīm upaitum ajitendriyaḥ 60 kṣipram eṣyati te bhartā sugrīveṇābhirakṣitaḥ saumitrisahito dhīmāṃs tvāṃ ceto mokṣayiṣyati 61 svapnā hi sumahāghorā dṛṣṭā me 'niṣṭa darśanāḥ vināśāyāsya durbuddheḥ paulastya kulaghātinaḥ 62 dāruṇo hy eṣa duṣṭātmā kṣudrakarmā niśācaraḥ svabhāvāc chīla doṣeṇa sarveṣāṃ bhayavardhanaḥ 63 spardhate sarvadevair yaḥ kālopahatacetanaḥ mayā vināśaliṅgāni svapne dṛṣṭāni tasya vai 64 tailābhiṣikto vikaco majjan paṅke daśānanaḥ asakṛt kharayukte tu rathe nṛtyann iva sthitaḥ 65 kumbhakarṇādayaś ceme nagnāḥ patitamūrdhajāḥ kṛṣyante dakṣiṇām āśāṃ raktamālyānulepanāḥ 66 śvetātapatraḥ soṣṇīṣaḥ śuklamālyavibhūṣaṇaḥ śvetaparvatam ārūḍha eka eva vibhīṣaṇaḥ 67 sacivāś cāsya catvāraḥ śuklamālyānulepanāḥ śvetaparvatam ārūḍhā mokṣyante 'smān mahābhayāt 68 rāmasyāstreṇa pṛthivī parikṣiptā sasāgarā yaśasā pṛthivīṃ kṛtsnāṃ pūrayiṣyati te patiḥ 69 asthi saṃcayam ārūḍho bhuñjāno madhu pāyasam lakṣmaṇaś ca mayā dṛṣṭo nirīkṣan sarvatodiśaḥ 70 rudatī rudhirārdrāṅgī vyāghreṇa parirakṣitā asakṛt tvaṃ mayā dṛṣṭā gacchantī duśam uttarām 71 harṣam eṣyasi vaidehi kṣipraṃ bhartṛsamanvitā rāghaveṇa saha bhrātrā sīte tvam acirād iva 72 iti sā mṛgaśāvākṣī tac chrutvā trijaṭā vacaḥ babhūvāśāvatī bālā punar bhartṛsamāgame 73 yāvad abhyāgatā raudrāḥ piśācyas tāḥ sudāruṇāḥ dadṛśus tāṃ trijaṭayā sahāsīnāṃ yathā purā |