|
1
[य] करॊधॊ हन्ता मनुष्याणां करॊधॊ भावयिता पुनः इति विथ्धि महाप्राज्ञे करॊधमूलौ भवाभवौ 2 यॊ हि संहरते करॊधं भावस तस्य सुशॊभने यः पुनः पुरुषः करॊधं नित्यां न सहते शुभे तस्याभावाय भवति करॊधः परमथारुणः 3 करॊधमूलॊ विनाशॊ हि परजानाम इह थृश्यते तत कदं माथृशः करॊधम उत्सृजेल लॊकनाशनम 4 करुथ्धः पापं नरः कुर्यात करुथ्धॊ हन्याथ गुरून अपि करुथ्धः परुषया वाचा शरेयसॊ ऽपय अवमन्यते 5 वाच्यावाच्ये हि कुपितॊ न परजानाति कर्हि चित नाकार्यम अस्ति करुथ्धस्य नावाच्यं विथ्यते तदा 6 हिंस्यात करॊधाथ अवध्यांश च वध्यान संपूजयेथ अपि आत्मानम अपि च करुथ्धः परेषयेथ यमसाथनम 7 एतान थॊषान परपश्यथ्भिर जितः करॊधॊ मनीषिभिः इच्छथ्भिः परमं शरेय इह चामुत्र चॊत्तमम 8 तं करॊधं वर्जितं धीरैः कदम अस्मथ्विधश चरेत एतथ थरौपथि संधाय न मे मन्युः परवर्धते 9 आत्मानं च परं चैव तरायते महतॊ भयात करुध्यन्तम अप्रतिक्रुध्यन थवयॊर एष चिकित्सकः 10 मूढॊ यथि कलिश्यमानः करुध्यते ऽशक्तिमान नरः बलीयसां मनुष्याणां तयजत्य आत्मानम अन्ततः 11 तस्यात्मानं संत्यजतॊ लॊका नश्यन्त्य अनात्मनः तस्माथ थरौपथ्य अशक्तस्य मन्यॊर नियमनं समृतम 12 विथ्वांस तदैव यः शक्तः कलिश्यमानॊ न कुप्यति स नाशयित्वा कलेष्टारं परलॊके च नन्थति 13 तस्माथ बलवता चैव थुर्बलेन च नित्यथा कषन्तव्यं पुरुषेणाहुर आपत्स्व अपि विजानता 14 मन्यॊर हि विजयं कृष्णे परशंसन्तीह साधवः कषमावतॊ जयॊ नित्यं साधॊर इह सतां मतम 15 सत्यं चानृततः शरेयॊ नृशंसाच चानृशंसता तम एवं बहुथॊषं तु करॊधं साधु विवर्जितम माथृशः परसृजेत कस्मात सुयॊधन वधाथ अपि 16 तेजस्वीति यम आहुर वै पण्डिता थीर्घथर्शिनः न करॊधॊ ऽभयन्तरस तस्य भवतीति विनिश्चितम 17 यस तु करॊधं समुत्पन्नं परज्ञया परतिबाधते तेजस्विनं तं विथ्वांसॊ मन्यन्ते तत्त्वथर्शिनः 18 करुथ्धॊ हि कायं सुश्रॊणि न यदावत परपश्यति न कार्यं न च मर्याथां नरः करुथ्धॊ ऽनुपश्यति 19 हन्त्य अवध्यान अपि करुथ्धॊ गुरून रूक्षैस तुथत्य अपि तस्मात तेजसि कर्तव्ये करॊधॊ थूरात परतिष्ठितः 20 थाक्ष्यं हय अमर्षः शौर्यं च शीघ्रत्वम इति तेजसः गुणाः करॊधाभिभूतेन न शक्याः पराप्तुम अञ्जसा 21 करॊधं तयक्त्वा तु पुरुषः सम्यक तेजॊ ऽभिपथ्यते कालयुक्तं महाप्राज्ञे करुथ्धैस तेजः सुथुःसहम 22 करॊधस तव अपण्डितैः शश्वत तेज इत्य अभिधीयते रजस तल लॊकनाशाय विहितं मानुषान परति 23 तस्माच छश्वत तयजेत करॊधं पुरुषः सम्यग आचरन शरेयान सवधर्मानपगॊ न करुथ्ध इति निश्चितम 24 यथि सर्वम अबुथ्धीनाम अतिक्रान्तम अमेधसाम अतिक्रमॊ मथ्विधस्य कदं सवित सयाथ अनिन्थिते 25 यथि न सयुर मनुष्येषु कषमिणः पृदिवीसमाः न सयात संधिर मनुष्याणां करॊधमूलॊ हि विग्रहः 26 अभिषक्तॊ हय अभिषजेथ आहन्याथ गुरुणा हतः एवं विनाशॊ भूतानाम अधर्मः परदितॊ भवेत 27 आक्रुष्टः पुरुषः सर्वः परत्याक्रॊशेथ अनन्तरम परतिहन्याथ धतश चैव तदा हिंस्याच च हिंसितः 28 हन्युर हि पितरः पुत्रान पुत्राश चापि तदा पितॄन हन्युश च पतयॊ भार्याः पतीन भार्यास तदैव च 29 एवं संकुपिते लॊके जन्म कृष्णे न विथ्यते परजानां संधिमूलं हि जन्म विथ्धि शुभानने 30 ताः कषीयेरन परजाः सर्वाः कषिप्रं थरौपथि ताथृशे तस्मान मन्युर विनाशाय परजानाम अभवाय च 31 यस्मात तु लॊके थृश्यन्ते कषमिणः पृदिवीसमाः तस्माज जन्म च भूतानां भवश च परतिपथ्यते 32 कषन्तव्यं पुरुषेणेह सर्वास्व आपत्सु शॊभने कषमा भवॊ हि भूतानां जन्म चैव परकीर्तितम 33 आक्रुष्टस ताडितः करुथ्धः कषमते यॊ बलीयसा यश च नित्यं जितक्रॊधॊ विथ्वान उत्तमपूरुषः 34 परभाववान अपि नरस तस्य लॊकाः सनातनाः करॊधनस तव अल्पविज्ञानः परेत्य चेह च नश्यति 35 अत्राप्य उथाहरन्तीमा गादा नित्यं कषमावताम गीताः कषमावता कृष्णे काश्यपेन महात्मना 36 कषमा धर्मः कषमा यज्ञः कषमा वेथाः कषमा शरुतम यस ताम एवं विजानाति स सर्वं कषन्तुम अर्हति 37 कषमा बरह्म कषमा सत्यं कषमा भूतं च भावि च कषमा तपः कषमा शौचं कषमया चॊथ्धृतं जगत 38 अति बरह्मविथां लॊकान अति चापि तपस्विनाम अति यज्ञविथां चैव कषमिणः पराप्नुवन्ति तान 39 कषमा तेजस्विनां तेजः कषमा बरह्म तपस्विनाम कषमा सत्यं सत्यवतां कषमा थानं कषमायशः 40 तां कषमाम ईथृशीं कृष्णे कदम अस्मथ्विधस तयजेत यस्यां बरह्म च सत्यं च यज्ञा लॊकाश च विष्ठिताः भुज्यन्ते यज्वनां लॊकाः कषमिणाम अपरे तदा 41 कषन्तव्यम एव सततं पुरुषेण विजानता यथा हि कषमते सर्वं बरह्म संपथ्यते तथा 42 कषमावताम अयं लॊकः परश चैव कषमावताम इह संमानम ऋच्छन्ति परत्र च शुभां गतिम 43 येषां मन्युर मनुष्याणां कषमया निहितस तथा तेषां परतरे लॊकास तस्मात कषान्तिः परा मता 44 इति गीताः काश्यपेन गादा नित्यं कषमावताम शरुत्वा गादाः कषमायास तवं तुष्य थरौपथि मा करुधः 45 पितामहः शांतनवः शमं संपूजयिष्यति आचार्यॊ विथुरः कषत्ता शमम एव वथिष्यतः कृपश च संजयश चैव शमम एव वथिष्यतः 46 सॊमथत्तॊ युयुत्सुश च थरॊणपुत्रस तदैव च पितामहश च नॊ वयासः शमं वथति नित्यशः 47 एतैर हि राजा नियतं चॊथ्यमानं शमं परति राज्यं थातेति मे बुथ्धिर न चेल लॊभान नशिष्यति 48 कालॊ ऽयं थारुणः पराप्तॊ भरतानाम अभूतये निश्चितं मे सथैवैतत पुरस्ताथ अपि भामिनि 49 सुयॊधनॊ नार्हतीति कषमाम एवं न विन्थति अर्हस तस्याहम इत्य एव तस्मान मां विन्थते कषमा 50 एतथ आत्मवतां वृत्तम एष धर्मः सनातनः कषमा चैवानृशंस्यं च तत कर्तास्म्य अहम अञ्जसा |
1
[y] krodho hantā manuṣyāṇāṃ krodho bhāvayitā punaḥ iti viddhi mahāprājñe krodhamūlau bhavābhavau 2 yo hi saṃharate krodhaṃ bhāvas tasya suśobhane yaḥ punaḥ puruṣaḥ krodhaṃ nityāṃ na sahate śubhe tasyābhāvāya bhavati krodhaḥ paramadāruṇaḥ 3 krodhamūlo vināśo hi prajānām iha dṛśyate tat kathaṃ mādṛśaḥ krodham utsṛjel lokanāśanam 4 kruddhaḥ pāpaṃ naraḥ kuryāt kruddho hanyād gurūn api kruddhaḥ paruṣayā vācā śreyaso 'py avamanyate 5 vācyāvācye hi kupito na prajānāti karhi cit nākāryam asti kruddhasya nāvācyaṃ vidyate tathā 6 hiṃsyāt krodhād avadhyāṃś ca vadhyān saṃpūjayed api ātmānam api ca kruddhaḥ preṣayed yamasādanam 7 etān doṣān prapaśyadbhir jitaḥ krodho manīṣibhiḥ icchadbhiḥ paramaṃ śreya iha cāmutra cottamam 8 taṃ krodhaṃ varjitaṃ dhīraiḥ katham asmadvidhaś caret etad draupadi saṃdhāya na me manyuḥ pravardhate 9 ātmānaṃ ca paraṃ caiva trāyate mahato bhayāt krudhyantam apratikrudhyan dvayor eṣa cikitsakaḥ 10 mūḍho yadi kliśyamānaḥ krudhyate 'śaktimān naraḥ balīyasāṃ manuṣyāṇāṃ tyajaty ātmānam antataḥ 11 tasyātmānaṃ saṃtyajato lokā naśyanty anātmanaḥ tasmād draupady aśaktasya manyor niyamanaṃ smṛtam 12 vidvāṃs tathaiva yaḥ śaktaḥ kliśyamāno na kupyati sa nāśayitvā kleṣṭāraṃ paraloke ca nandati 13 tasmād balavatā caiva durbalena ca nityadā kṣantavyaṃ puruṣeṇāhur āpatsv api vijānatā 14 manyor hi vijayaṃ kṛṣṇe praśaṃsantīha sādhavaḥ kṣamāvato jayo nityaṃ sādhor iha satāṃ matam 15 satyaṃ cānṛtataḥ śreyo nṛśaṃsāc cānṛśaṃsatā tam evaṃ bahudoṣaṃ tu krodhaṃ sādhu vivarjitam mādṛśaḥ prasṛjet kasmāt suyodhana vadhād api 16 tejasvīti yam āhur vai paṇḍitā dīrghadarśinaḥ na krodho 'bhyantaras tasya bhavatīti viniścitam 17 yas tu krodhaṃ samutpannaṃ prajñayā pratibādhate tejasvinaṃ taṃ vidvāṃso manyante tattvadarśinaḥ 18 kruddho hi kāyaṃ suśroṇi na yathāvat prapaśyati na kāryaṃ na ca maryādāṃ naraḥ kruddho 'nupaśyati 19 hanty avadhyān api kruddho gurūn rūkṣais tudaty api tasmāt tejasi kartavye krodho dūrāt pratiṣṭhitaḥ 20 dākṣyaṃ hy amarṣaḥ śauryaṃ ca śīghratvam iti tejasaḥ guṇāḥ krodhābhibhūtena na śakyāḥ prāptum añjasā 21 krodhaṃ tyaktvā tu puruṣaḥ samyak tejo 'bhipadyate kālayuktaṃ mahāprājñe kruddhais tejaḥ suduḥsaham 22 krodhas tv apaṇḍitaiḥ śaśvat teja ity abhidhīyate rajas tal lokanāśāya vihitaṃ mānuṣān prati 23 tasmāc chaśvat tyajet krodhaṃ puruṣaḥ samyag ācaran śreyān svadharmānapago na kruddha iti niścitam 24 yadi sarvam abuddhīnām atikrāntam amedhasām atikramo madvidhasya kathaṃ svit syād anindite 25 yadi na syur manuṣyeṣu kṣamiṇaḥ pṛthivīsamāḥ na syāt saṃdhir manuṣyāṇāṃ krodhamūlo hi vigrahaḥ 26 abhiṣakto hy abhiṣajed āhanyād guruṇā hataḥ evaṃ vināśo bhūtānām adharmaḥ prathito bhavet 27 ākruṣṭaḥ puruṣaḥ sarvaḥ pratyākrośed anantaram pratihanyād dhataś caiva tathā hiṃsyāc ca hiṃsitaḥ 28 hanyur hi pitaraḥ putrān putrāś cāpi tathā pitṝn hanyuś ca patayo bhāryāḥ patīn bhāryās tathaiva ca 29 evaṃ saṃkupite loke janma kṛṣṇe na vidyate prajānāṃ saṃdhimūlaṃ hi janma viddhi śubhānane 30 tāḥ kṣīyeran prajāḥ sarvāḥ kṣipraṃ draupadi tādṛśe tasmān manyur vināśāya prajānām abhavāya ca 31 yasmāt tu loke dṛśyante kṣamiṇaḥ pṛthivīsamāḥ tasmāj janma ca bhūtānāṃ bhavaś ca pratipadyate 32 kṣantavyaṃ puruṣeṇeha sarvāsv āpatsu śobhane kṣamā bhavo hi bhūtānāṃ janma caiva prakīrtitam 33 ākruṣṭas tāḍitaḥ kruddhaḥ kṣamate yo balīyasā yaś ca nityaṃ jitakrodho vidvān uttamapūruṣaḥ 34 prabhāvavān api naras tasya lokāḥ sanātanāḥ krodhanas tv alpavijñānaḥ pretya ceha ca naśyati 35 atrāpy udāharantīmā gāthā nityaṃ kṣamāvatām gītāḥ kṣamāvatā kṛṣṇe kāśyapena mahātmanā 36 kṣamā dharmaḥ kṣamā yajñaḥ kṣamā vedāḥ kṣamā śrutam yas tām evaṃ vijānāti sa sarvaṃ kṣantum arhati 37 kṣamā brahma kṣamā satyaṃ kṣamā bhūtaṃ ca bhāvi ca kṣamā tapaḥ kṣamā śaucaṃ kṣamayā coddhṛtaṃ jagat 38 ati brahmavidāṃ lokān ati cāpi tapasvinām ati yajñavidāṃ caiva kṣamiṇaḥ prāpnuvanti tān 39 kṣamā tejasvināṃ tejaḥ kṣamā brahma tapasvinām kṣamā satyaṃ satyavatāṃ kṣamā dānaṃ kṣamāyaśaḥ 40 tāṃ kṣamām īdṛśīṃ kṛṣṇe katham asmadvidhas tyajet yasyāṃ brahma ca satyaṃ ca yajñā lokāś ca viṣṭhitāḥ bhujyante yajvanāṃ lokāḥ kṣamiṇām apare tathā 41 kṣantavyam eva satataṃ puruṣeṇa vijānatā yadā hi kṣamate sarvaṃ brahma saṃpadyate tadā 42 kṣamāvatām ayaṃ lokaḥ paraś caiva kṣamāvatām iha saṃmānam ṛcchanti paratra ca śubhāṃ gatim 43 yeṣāṃ manyur manuṣyāṇāṃ kṣamayā nihitas tadā teṣāṃ paratare lokās tasmāt kṣāntiḥ parā matā 44 iti gītāḥ kāśyapena gāthā nityaṃ kṣamāvatām śrutvā gāthāḥ kṣamāyās tvaṃ tuṣya draupadi mā krudhaḥ 45 pitāmahaḥ śāṃtanavaḥ śamaṃ saṃpūjayiṣyati ācāryo viduraḥ kṣattā śamam eva vadiṣyataḥ kṛpaś ca saṃjayaś caiva śamam eva vadiṣyataḥ 46 somadatto yuyutsuś ca droṇaputras tathaiva ca pitāmahaś ca no vyāsaḥ śamaṃ vadati nityaśaḥ 47 etair hi rājā niyataṃ codyamānaṃ śamaṃ prati rājyaṃ dāteti me buddhir na cel lobhān naśiṣyati 48 kālo 'yaṃ dāruṇaḥ prāpto bharatānām abhūtaye niścitaṃ me sadaivaitat purastād api bhāmini 49 suyodhano nārhatīti kṣamām evaṃ na vindati arhas tasyāham ity eva tasmān māṃ vindate kṣamā 50 etad ātmavatāṃ vṛttam eṣa dharmaḥ sanātanaḥ kṣamā caivānṛśaṃsyaṃ ca tat kartāsmy aham añjasā |