|
1
[व] तदैव सहथेवॊ ऽपि धर्मराजेन पूजितः महत्या सेनया सार्धं परययौ थक्षिणां थिशम 2 स शूरसेनान कार्त्स्न्येन पूर्वम एवाजयत परभुः मत्स्यराजं च कौरव्यॊ वशे चक्रे बलाथ बली 3 अधिराजाधिपं चैव थन्तवक्रं महाहवे जिगाय करथं चैव सवराज्ये संन्यवेशयत 4 सुकुमारं वशे चक्रे सुमित्रं च नराधिपम तदैवापरमत्स्यांश च वयजयत स पटच चरान 5 निषाथभूमिं गॊशृङ्गं पर्वत परवरं तदा तरसा वयजयथ धीमाञ शरेणिमन्तं च पार्दिवम 6 नव राष्ट्रं विनिर्जित्य कुन्तिभॊजम उपाथ्रवत परीतिपूर्वं च तस्यासौ परतिजग्राह शासनम 7 ततश चर्मण्वती कूले जम्भकस्यात्मजं नृपम थथर्श वासुथेवेन शेषितं पूर्ववैरिणा 8 चक्रे तत्र स संग्रामं सह भॊजेन भारत स तम आजौ विनिर्जित्य थक्षिणाभिमुखॊ ययौ 9 करांस तेभ्य उपाथाय रत्नानि विविधानि च ततस तैर एव सहितॊ नर्मथाम अभितॊ ययौ 10 विन्थानुविन्थाव आवन्त्यौ सैन्येन महता वृतौ जिगाय समरे वीराव आश्विनेयः परतापवान 11 ततॊ रत्नान्य उपाथाय पुरीं माहिष्मतीं ययौ तत्र नीलेन राज्ञा सचक्रे युथ्धं नरर्षभः 12 पाण्डवः परवीरघ्नः सहथेवः परतापवान ततॊ ऽसय सुमहथ युथ्धम आसीथ भीरु भयंकरम 13 सैन्यक्षयकरं चैव पराणानां संशयाय च चक्रे तस्य हि साहाय्यं भगवान हव्यवाहनः 14 ततॊ हया रदा नागाः पुरुषाः कवचानि च परथीप्तानि वयथृश्यन्त सहथेव बले तथा 15 ततः सुसंभ्रान्त मना बभूव कुरुनन्थनः नॊत्तरं परतिवक्तुं च शक्तॊ ऽभूज जनमेजय 16 [ज] किमर्दं भगवान अग्निः परत्यमित्रॊ ऽभवथ युधि सहथेवस्य यज्ञार्दं घटमानस्य वै थविज 17 [व] तत्र माहिष्मती वासी भगवान हव्यवाहनः शरूयते निगृहीतॊ वै पुरस्तत पारथारिकः 18 नीलस्य राज्ञः पूर्वेषाम उपनीतश च सॊ ऽभवत तथा बराह्मणरूपेण चरमाणॊ यथृच्छया 19 तं तु राजा यदाशास्त्रम अन्वशाथ धार्मिकस तथा परजज्वाल ततः कॊपाथ भगवान हव्यवाहनः 20 तं थृष्ट्वा विस्मितॊ राजा जगाम शिरसा कविम चक्रे परसाथं च तथा तस्य राज्ञॊ विभावसुः 21 वरेण छन्थयाम आस तं नृपं सविष्टकृत्तमः अभयं च स जग्राह सवसैन्ये वै महीपतिः 22 ततः परभृति ये के चिथ अज्ञानात तां पुरीं नृपाः जिगीषन्ति बलाथ राजंस ते थह्यन्तीह वह्निना 23 तस्यां पुर्यां तथा चैव माहिष्मत्यां कुरूथ्वह बभूवुर अनभिग्राह्या यॊषितश छन्थतः किल 24 एवम अग्निर वरं पराथात सत्रीणाम अप्रतिवारणे सवैरिण्यस तत्र नार्यॊ हि यदेष्टं परचरन्त्य उत 25 वर्जयन्ति च राजानस तथ राष्ट्रं पुरुषॊत्तम भयाथ अग्नेर महाराज तथा परभृति सर्वथा 26 सहथेवस तु धर्मात्मा सैन्यं थृष्ट्वा भयार्थितम परीतम अग्निना राजन नाकम्पत यदा गिरिः 27 उपस्पृश्य शुचिर भूत्वा सॊ ऽबरवीत पावकं ततः तवथर्दॊ ऽयं समारम्भः कृष्णवर्त्मन नमॊ ऽसतु ते 28 मुखं तवम असि थेवानां यज्ञस तवम असि पावक पावनात पावकश चासि वहनाथ धव्यवाहनः 29 वेथास तवथर्दं जाताश च जातवेथास ततॊ हय असि यज्ञविघ्नम इमं कर्तुं नार्हस तवं हव्यवाहन 30 एवम उक्त्वा तु माथ्रेयः कुशैर आस्तीर्य मेथिनीम विधिवत पुरुषव्याघ्रः पावकं परत्युपाविशत 31 परमुखे सर्वसैन्यस्य भीतॊथ्विग्नस्य भारत न चैनम अत्यगाथ वह्निर वेलाम इव महॊथधिः 32 तम अभ्येत्य शनैर वह्निर उवाच कुरुनन्थनम सहथेवं नृणां थेवं सान्त्वपूर्वम इथं वचः 33 उत्तिष्ठॊत्तिष्ठ कौरव्य जिज्ञासेयं कृता मया वेथ्मि सर्वम अभिप्रायं तव धर्मसुतस्य च 34 मया तु रक्षितव्येयं पुरी भरतसत्तम यावथ राज्ञॊ ऽसय नीलस्य कुलवंशधरा इति ईप्सितं तु करिष्यामि मनसस तव पाण्डव 35 तत उत्दाय हृष्टात्मा पराञ्जलिः शिरसानतः पूजयाम आस माथ्रेयः पावकं पुरुषर्षभः 36 पावके विनिवृत्ते तु नीलॊ राजाभ्ययात तथा सत्कारेण नरव्याघ्रं सहथेवं युधां पतिम 37 परतिगृह्य च तां पूजां करे च विनिवेश्य तम माथ्री सुतस ततः परायाथ विजयी थक्षिणां थिशम 38 तरैपुरं स वशे कृत्वा राजानम अमितौजसम निजग्राह महाबाहुस तरसा पॊतनेश्वरम 39 आहृतिं कौशिकाचार्यं यत्नेन महता ततः वशे चक्रे महाबाहुः सुराष्ट्राधिपतिं तदा 40 सुराष्ट्र विषयस्दश च परेषयाम आस रुक्मिणे राज्ञे भॊजकटस्दाय महामात्राय धीमते 41 भीष्मकाय स धर्मात्मा साक्षाथ इन्थ्र सखाय वै स चास्य ससुतॊ राजन परतिजग्राह शासनम 42 परीतिपूर्वं महाबाहुर वासुथेवम अवेक्ष्य च ततः स रत्नान्य आथाय पुनः परायाथ युधां पतिः 43 ततः शूर्पारकं चैव गणं चॊपकृताह्वयम वशे चक्रे महातेजा थण्डकांश च महाबलः 44 सागरथ्वीपवासांश च नृपतीन मलेच्छ यॊनिजान निषाथान पुरुषाथांश च कर्णप्रावरणान अपि 45 ये च कालमुखा नाम नरा राक्षसयॊनयः कृत्स्नं कॊल्ल गिरिं चैव मुरची पत्तनं तदा 46 थवीपं ताम्राह्वयं चैव पर्वतं रामकं तदा तिमिङ्गिलं च नृपतिं वशे चक्रे महामतिः 47 एकपाथांश च पुरुषान केवलान वनवासिनः नगरीं संजयन्तीं च पिच्छण्डं करहाटकम थूतैर एव वशे चक्रे करं चैनान अथापयत 48 पाण्ड्यांश च थरविथांश चैव सहितांश चॊथ्र केरलैः अन्ध्रांस तलवनांश चैव कलिङ्गान ओष्ट्र कर्णिकान 49 अन्ताखीं चैव रॊमां च यवनानां पुरं तदा थूतैर एव वशे चक्रे करं चैनान अथापयत 50 भरु कच्छं गतॊ धीमान थूतान माथ्रवतीसुतः परेषयाम आस राजेन्थ्र पौलस्त्याय महात्मने विभीषणाय धर्मात्मा परीतिपूर्वम अरिंथमः 51 स चास्य परतिजग्राह शासनं परीतिपूर्वकम तच च कालकृतं धीमान अन्वमन्यत स परभुः 52 ततः संप्रेषयाम आस रत्नानि विविधानि च चन्थनागुरुमुख्यानि थिव्यान्य आभरणानि च 53 वासांसि च महार्हाणि मणींश चैव महाधनान नयवर्तत ततॊ धीमान सहथेवः परतापवान 54 एवं निर्जित्य तरसा सान्त्वेन विजयेन च करथान पार्दिवान कृत्वा परत्यागच्छथ अरिंथमः 55 धर्मराजाय तत सर्वं निवेथ्य भरतर्षभ कृतकर्मा सुखं राजन्न उवास जनमेजय |
1
[v] tathaiva sahadevo 'pi dharmarājena pūjitaḥ mahatyā senayā sārdhaṃ prayayau dakṣiṇāṃ diśam 2 sa śūrasenān kārtsnyena pūrvam evājayat prabhuḥ matsyarājaṃ ca kauravyo vaśe cakre balād balī 3 adhirājādhipaṃ caiva dantavakraṃ mahāhave jigāya karadaṃ caiva svarājye saṃnyaveśayat 4 sukumāraṃ vaśe cakre sumitraṃ ca narādhipam tathaivāparamatsyāṃś ca vyajayat sa paṭac carān 5 niṣādabhūmiṃ gośṛṅgaṃ parvata pravaraṃ tathā tarasā vyajayad dhīmāñ śreṇimantaṃ ca pārthivam 6 nava rāṣṭraṃ vinirjitya kuntibhojam upādravat prītipūrvaṃ ca tasyāsau pratijagrāha śāsanam 7 tataś carmaṇvatī kūle jambhakasyātmajaṃ nṛpam dadarśa vāsudevena śeṣitaṃ pūrvavairiṇā 8 cakre tatra sa saṃgrāmaṃ saha bhojena bhārata sa tam ājau vinirjitya dakṣiṇābhimukho yayau 9 karāṃs tebhya upādāya ratnāni vividhāni ca tatas tair eva sahito narmadām abhito yayau 10 vindānuvindāv āvantyau sainyena mahatā vṛtau jigāya samare vīrāv āśvineyaḥ pratāpavān 11 tato ratnāny upādāya purīṃ māhiṣmatīṃ yayau tatra nīlena rājñā sacakre yuddhaṃ nararṣabhaḥ 12 pāṇḍavaḥ paravīraghnaḥ sahadevaḥ pratāpavān tato 'sya sumahad yuddham āsīd bhīru bhayaṃkaram 13 sainyakṣayakaraṃ caiva prāṇānāṃ saṃśayāya ca cakre tasya hi sāhāyyaṃ bhagavān havyavāhanaḥ 14 tato hayā rathā nāgāḥ puruṣāḥ kavacāni ca pradīptāni vyadṛśyanta sahadeva bale tadā 15 tataḥ susaṃbhrānta manā babhūva kurunandanaḥ nottaraṃ prativaktuṃ ca śakto 'bhūj janamejaya 16 [j] kimarthaṃ bhagavān agniḥ pratyamitro 'bhavad yudhi sahadevasya yajñārthaṃ ghaṭamānasya vai dvija 17 [v] tatra māhiṣmatī vāsī bhagavān havyavāhanaḥ śrūyate nigṛhīto vai purastat pāradārikaḥ 18 nīlasya rājñaḥ pūrveṣām upanītaś ca so 'bhavat tadā brāhmaṇarūpeṇa caramāṇo yadṛcchayā 19 taṃ tu rājā yathāśāstram anvaśād dhārmikas tadā prajajvāla tataḥ kopād bhagavān havyavāhanaḥ 20 taṃ dṛṣṭvā vismito rājā jagāma śirasā kavim cakre prasādaṃ ca tadā tasya rājño vibhāvasuḥ 21 vareṇa chandayām āsa taṃ nṛpaṃ sviṣṭakṛttamaḥ abhayaṃ ca sa jagrāha svasainye vai mahīpatiḥ 22 tataḥ prabhṛti ye ke cid ajñānāt tāṃ purīṃ nṛpāḥ jigīṣanti balād rājaṃs te dahyantīha vahninā 23 tasyāṃ puryāṃ tadā caiva māhiṣmatyāṃ kurūdvaha babhūvur anabhigrāhyā yoṣitaś chandataḥ kila 24 evam agnir varaṃ prādāt strīṇām aprativāraṇe svairiṇyas tatra nāryo hi yatheṣṭaṃ pracaranty uta 25 varjayanti ca rājānas tad rāṣṭraṃ puruṣottama bhayād agner mahārāja tadā prabhṛti sarvadā 26 sahadevas tu dharmātmā sainyaṃ dṛṣṭvā bhayārditam parītam agninā rājan nākampata yathā giriḥ 27 upaspṛśya śucir bhūtvā so 'bravīt pāvakaṃ tataḥ tvadartho 'yaṃ samārambhaḥ kṛṣṇavartman namo 'stu te 28 mukhaṃ tvam asi devānāṃ yajñas tvam asi pāvaka pāvanāt pāvakaś cāsi vahanād dhavyavāhanaḥ 29 vedās tvadarthaṃ jātāś ca jātavedās tato hy asi yajñavighnam imaṃ kartuṃ nārhas tvaṃ havyavāhana 30 evam uktvā tu mādreyaḥ kuśair āstīrya medinīm vidhivat puruṣavyāghraḥ pāvakaṃ pratyupāviśat 31 pramukhe sarvasainyasya bhītodvignasya bhārata na cainam atyagād vahnir velām iva mahodadhiḥ 32 tam abhyetya śanair vahnir uvāca kurunandanam sahadevaṃ nṛṇāṃ devaṃ sāntvapūrvam idaṃ vacaḥ 33 uttiṣṭhottiṣṭha kauravya jijñāseyaṃ kṛtā mayā vedmi sarvam abhiprāyaṃ tava dharmasutasya ca 34 mayā tu rakṣitavyeyaṃ purī bharatasattama yāvad rājño 'sya nīlasya kulavaṃśadharā iti īpsitaṃ tu kariṣyāmi manasas tava pāṇḍava 35 tata utthāya hṛṣṭātmā prāñjaliḥ śirasānataḥ pūjayām āsa mādreyaḥ pāvakaṃ puruṣarṣabhaḥ 36 pāvake vinivṛtte tu nīlo rājābhyayāt tadā satkāreṇa naravyāghraṃ sahadevaṃ yudhāṃ patim 37 pratigṛhya ca tāṃ pūjāṃ kare ca viniveśya tam mādrī sutas tataḥ prāyād vijayī dakṣiṇāṃ diśam 38 traipuraṃ sa vaśe kṛtvā rājānam amitaujasam nijagrāha mahābāhus tarasā potaneśvaram 39 āhṛtiṃ kauśikācāryaṃ yatnena mahatā tataḥ vaśe cakre mahābāhuḥ surāṣṭrādhipatiṃ tathā 40 surāṣṭra viṣayasthaś ca preṣayām āsa rukmiṇe rājñe bhojakaṭasthāya mahāmātrāya dhīmate 41 bhīṣmakāya sa dharmātmā sākṣād indra sakhāya vai sa cāsya sasuto rājan pratijagrāha śāsanam 42 prītipūrvaṃ mahābāhur vāsudevam avekṣya ca tataḥ sa ratnāny ādāya punaḥ prāyād yudhāṃ patiḥ 43 tataḥ śūrpārakaṃ caiva gaṇaṃ copakṛtāhvayam vaśe cakre mahātejā daṇḍakāṃś ca mahābalaḥ 44 sāgaradvīpavāsāṃś ca nṛpatīn mleccha yonijān niṣādān puruṣādāṃś ca karṇaprāvaraṇān api 45 ye ca kālamukhā nāma narā rākṣasayonayaḥ kṛtsnaṃ kolla giriṃ caiva muracī pattanaṃ tathā 46 dvīpaṃ tāmrāhvayaṃ caiva parvataṃ rāmakaṃ tathā timiṅgilaṃ ca nṛpatiṃ vaśe cakre mahāmatiḥ 47 ekapādāṃś ca puruṣān kevalān vanavāsinaḥ nagarīṃ saṃjayantīṃ ca picchaṇḍaṃ karahāṭakam dūtair eva vaśe cakre karaṃ cainān adāpayat 48 pāṇḍyāṃś ca dravidāṃś caiva sahitāṃś codra keralaiḥ andhrāṃs talavanāṃś caiva kaliṅgān oṣṭra karṇikān 49 antākhīṃ caiva romāṃ ca yavanānāṃ puraṃ tathā dūtair eva vaśe cakre karaṃ cainān adāpayat 50 bharu kacchaṃ gato dhīmān dūtān mādravatīsutaḥ preṣayām āsa rājendra paulastyāya mahātmane vibhīṣaṇāya dharmātmā prītipūrvam ariṃdamaḥ 51 sa cāsya pratijagrāha śāsanaṃ prītipūrvakam tac ca kālakṛtaṃ dhīmān anvamanyata sa prabhuḥ 52 tataḥ saṃpreṣayām āsa ratnāni vividhāni ca candanāgurumukhyāni divyāny ābharaṇāni ca 53 vāsāṃsi ca mahārhāṇi maṇīṃś caiva mahādhanān nyavartata tato dhīmān sahadevaḥ pratāpavān 54 evaṃ nirjitya tarasā sāntvena vijayena ca karadān pārthivān kṛtvā pratyāgacchad ariṃdamaḥ 55 dharmarājāya tat sarvaṃ nivedya bharatarṣabha kṛtakarmā sukhaṃ rājann uvāsa janamejaya |